Προσέγγιση

Φτάνουμε στο φράγμα του Μόρνου και το διασχίζουμε.  Στην άλλη άκρη συναντάμε πάλι, μετά από ώρα, τον κεντρικό δρόμο που οδηγεί στην Ναύπακτο.  Δεξιά μας ένδειξη που αναφέρει: Διακόπι 20 χιλ. Δάφνος, Πενταγιοί (1).  Νάσου μεγάλη πινακίδα με χάρτη της περιοχής και σημειωμένα τα 13 χωριά της Βορειοδυτικής Δωρίδας.  Διαβάζω μεγαλόφωνα τα ονόματα του χάρτη.  Ναός Αθανασίου Διάκου (Κελλιά), Κυδωνιά, Αρτοτίνα, Καλλονή, Κριάτσι, Διχώρι, Κερασιά, Υψηλό χωριό, Δάφνος, Τσίστενο, Πενταγιοί, Διακόπι, Κόκκινο, Περιβόλι, Κροκύλειο, Αλεποχώρι, Ζόριανη, Κουπάκι.  Τα μετρώ και τα ξαναμετρώ και τα βρίσκω 13!  Πρόκειται για χωριά της επαρχίας Δωρίδας, που φτάνουν και συνορεύουν με την ορεινή Ναυπακτία (Κράβαρα). 

Το χωριό Κόκκινο και η τεχνητή λίμνη του Μόρνου

Πιάνουμε τη δημοσιά που οδηγεί στην Ναύπακτο, παράλληλα με το «ποταμάκι», ό,τι έχει απομείνει από τον ποταμό Μόρνο, μετά την τεχνητή λίμνη, με κατεύθυνση ΝΔ.   Συνεχίζουμε στη δημοσιά, περνάμε ένδειξη για κάποια χωριά (Περιβόλι, Περιθιώτισσα) και συνεχίζουμε για Ναύπακτο.  Στον επόμενο όμως κόμβο, διαβάζουμε Κροκύλειο 10 χιλ. στα δεξιά μας (Ζοριάνο και Αλεποχώρι) καθώς και Αρτοτίνα.  Εκεί θέλουμε να βγούμε.  Η τοποθεσία που βρισκόμαστε λέγεται ΄Αγιος Παντελεήμων (βοήθειά μας).  Συνεχίζουμε και συναντάμε πάλι την πινακίδα με τα 13 χωριά.  Αφήνουμε την κίνηση προς τα νότιο-δυτικά και γυρίζουμε Ανατολικά.  Απ’ εδώ ακολουθούμε δημοσιά που διέρχεται από την πρώην τοποθεσία Κάμπος (σήμερα Τεχνητή λίμνη Μόρνου) και ανηφορίζουμε στο χωριό Κόκκινο.  Απ’ εδώ  απολαμβάνουμε τη θέα προς τη λίμνη του Μόρνου και τα Βαρδούσια.  Στη συνέχεια ανηφορίζουμε στην κορφούλα 1.073μ. και πάμε όλο ράχη – ράχη, τη Ράχη Κόκκαλη για να φτάσουμε στον οικισμό της Πενταγιούς (Πενταγιοί).   Ωραίο, μεγάλο χωριό, το διασχίζουμε, δροσιζόμαστε στις λιθόγλυπτες βρύσες της κάτω πλατείας (5 κεφαλές - πέντε αδέρφια) και ρωτάμε πως ανεβαίνει κανείς στο βουνό τους, το Βλαχοβούνι (Ξεροβούνι), πούναι από πάνω μας.

Το χωριό Κροκύλειον με τις ομοιόμορφες στέγες του

«Το χωριό που συνδέεται με τον θρύλο τηςΜαρίας Πενταγώτισσας, ιδρύθηκε το 16ο αιώνα. Η ονομασία ίσως προήλθε από τους πέντε προστάτες αγίους του ή από τους πέντε δρόμους που ξεκινούν ακτινωτά από την Πενταγιού προς τα γύρω χωριά, ενώ κατά το μελετητή Ιωάννη Παπαγεωργίου, πήρε το όνομά του από τους πέντε αδερφούς (πέντε γιους) Καμπεραίους που πρωτοεγκαταστάθηκαν στο χωριό.  Κατά τον ιστορικό Δημήτρη Σταμέλο, στο σύγγραμμά του «Η Δωρίδα στην Τουρκοκρατία», το όνομα των Πενταγιών προήλθε από την επιτόπιο θανάτωση κατά τους διωγμούςΔιοκλητιανούκαι Μαξιμιλιανού το 288 μ.Χ. πέντε νεαρών ατόμων, του Ευστρατίου, του Αυξεντίου, του Ευγενίου, του Μαρδαρίου και του Ορέστη λόγω των χριστιανικών τους πεποιθήσεων, οι οποίοι μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ανακηρύχθηκαν Άγιοι. Προφανώς το χωριό λεγόταν αρχικώς «Πεντάγιοι» και αργότερα κατά παραφορά Πενταγιοί. Με την αυτή ονομασία λεγόταν για ένα διάστημα 30 ετών και τοΓαλαξίδικατά το τέλος του 17ου αιώνα.  Όταν το 1826, μετά τηνέξοδο του Μεσολογγίου, μία ομάδα αγωνιστών κατέφυγε στους Πενταγιούς, ο Μουσταφάμπεης με δύο χιλιάδεςΤούρκουςχτύπησε το χωριό.Έλληνες αγωνιστέςμε επικεφαλής τους Ράγκο και Τσόγκα τους καταδίωξαν προς τον ποταμό Κόκκινο όπου και νικήθηκαν από τον οπλαρχηγό Σκαλτσοδήμοστον ρύακα του Κόκκινου ποταμού, στην τοποθεσία που αποκαλείται μέχρι σήμερα «Τουρκόρεμα». (Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια)

Στο χωριό της Πενταγιούς, στην κάτω πλατεία με τις πέντε βρύσες

Ξεροβούνι ή Βλαχοβούνι, ύψ. 1.670 μ.

«Ορεινός όγκος στη δυτική πλευρά του Ν. Φωκίδος, στα όρια με τον νομό Αιτωλοακαρνανίας.  Στα ανατολικά ο Κόκκινος ποταμός το χωρίζει από το ορεινό συγκρότημα των Βαρδουσίων, ενώ στα ΝΑ και νότια καταλήγει με τρεις απολήξεις στην τεχνητή λίμνη του Μόρνου (430μ.) και τον ποταμό Μόρνο.  Στα Δ.-ΒΔ. Χωρίζεται από το Κερασοβούνι με τον αυχένα / διάβαση (1.360μ.) και τα αντίθετα ροής ρέματα Μέγα (του Μόρνου) και ανώνυμου (του Εύηνου).  Στα βόρεια χωρίζεται από την οροσειρά της Αετόπετρας με τον αυχένα / διάβαση (1.220μ.) στα ΒΔ του οικισμού Πενταγιοί.  Τα πετρώματά του είναι φλύσχης και ασβεστόλιθοι.  Η ψηλότερη κορυφή είναι η Ξεροβούνι ή Βλαχοβούνι, ύψους 1.670μ.  άλλες ψηλές κορφές του είναι τα Πατήματα, 1.643μ.  Ανάβαση στην κορυφή μπορεί να γίνει από τους οικισμούς Πενταγιοί ή Πενταγιού, ύψ. 950μ και Αλποχώριον ή Αλεποχώρι, ύψ. 1.000μ. σε 0230ω. περίπου».  (Νέζη Νίκου2010:178)

Το χωριό της Πενταγιούς, από το Ξηροβούνι

Ανάβαση στο Βλαχοβούνι (Ξηροβούνι), ύψ. 1.672μ.

Απ’ την άκρη του χωριού ανηφορίζει αρχικά το μονοπάτι, που μετά διχαλώνει.  Το ένα (αριστερό) με κατεύθυνση αρχικά νότια και μετά δυτική, ανηφορίζει μέχρι την κορφή, ύψ. 1.672μ. και το άλλο (δεξιό) ανηφορίζει δυτικά, έως την βρύση Βεληγκέκα, ύψ. 1.400μ. και γυρίζει νότια.  Διέρχεται από ποιμενικές εστίες και συνδέεται με τον δρόμο, που συνδέει το χωριό Αλεποχώρι με του Πενταγιούς, χωριό από το οποίο μπορεί να ανέβει κανείς στην κορυφή του βουνού.

Το καταφύγιο στην κορφή του Βλαχοβουνίου (Ξηροβουνίου), ύψ. 1.672μ.

Ακόμη, από τη ράχη του Κόκαλη, ύψ. 1.182μ. επί της δημοσιάς, χωμάτινος δρόμος κάνει αριστερά και στο ξωκκλήσι της Θεοτόκου, που συνεχίζει ο δρόμος και βγάζει στην κορυφή Πατήματα, ύψ. 1.682μ., που ανήκει στον ορεινό όγκο του Ξεροβουνίου), όπου και πετρόκτιστο όμορφο καταφύγιο.  Ωραία θέα των πέριξ βουνών: Κραβάρων, (Κοκκινιάς) βόρεια και Βαρδούσια απέναντι.  παρατηρούμε τους πέριξ οικισμούς από ψηλά, που προσφέρουν διαφορετική εικόνα σε σχέση μ’ αυτή που αποκομίζει κανείς όταν διασχίζει  πεζός ή με όχημα τον οικισμό.

Ένα πίσω-γύρισμα: Από το χάνι Κοκκίνου, εάν δεν ανέβουμε στον οικ. Κοκκίνου και συνεχίσουμε τοποθεσία πρώην Κάμπος, τώρα τεχνητή λίμνη Μόρνου, φτάνουμε στην τοποθεσία του Αγίου Παντελεήμονα, απ’ όπου διαβάζουμε:  Κροκύλειο 10 χιλ., Ζοριάνο 16 χιλ. και Αλεποχώρι 18 χιλ. στα δεξιά μας.  Είναι η πίσω μεριά του Ξηροβουνιού (Βλαχοβούνι).  Απ’ το Αλεποχώρι, ένας δρόμος  συνεχίζει βόρεια,  όπου τα γεωγραφικά όρια με την ορεινή Ναυπακτία, και οδηγεί στην Αρτοτίνα.

Στο χωριό Δάφνος (Βοστινίτσα)

Καθώς ήμαστε στις κορφές του Ξηροβουνίου (Βλαχοβούνι), γυροφέρνουμε απ’ εδώ και απ’ εκεί και παρατηρούμε τον τόπο απ’ τα ψηλά στα χαμηλά. Εντυπωσιαζόμαστε με τις καινούργιες, ομοιόμορφες στέγες στο χωριό Κροκύλειο και τα καλοσυντηρημένα σπίτια.  Μπράβο που όλο το εύρωστο χωριό κατάφερε και συμμάζεψε τα σπίτια.  Δεν το βλέπεις αυτό εύκολα σε ορεινά χωριά.  Ξετρυπώσαμε το παλιό πετρόστρωτο μονοπάτι που διέσχιζε τον οικισμό  απ’ την μια του άκρη στην άλλη, οδηγώντας στα κτήματα (πετρόστητα πεζούλια), το ακολουθήσαμε νοερά.  Το Κριάτσιο το ψάξαμε να το εντοπίσουμε, αν και ήταν κοντά μας καθώς ήταν «πνιγμένο» στη βλάστηση.  Ο Δάφνος μας «τράβηξε» η τοποθεσία του και η περιφέρεια της κοινότητας.  Κάνουμε διάφορες παρατηρήσεις κοιτάζοντας τον τόπο από ψηλά.  Αυτή η θεώρηση του χώρου από ψηλά, δίνει μια άλλη αντίληψη και διάσταση απ’ αυτή όταν βρίσκεσαι χαμηλά...

Τα Βαρδούσια, πλησιάζοντας την Αρτοτίνα...

Κατεβαίνουμε στους Πενταγιούς και συνεχίζουμε βόρεια τη πορεία μας, για Αρτοτίνα, επισκεπτόμενοι τον έναν μετά τον άλλον τους οικισμούς, που συναντάμε στο δρόμο μας.  Όπου βλέπουμε ένδειξη για χωριό, δεξιά ή αριστερά του χωμάτινου δρόμου, λοξεύουμε και τον επισκεπτόμαστε  όπως για παράδειγμα το Τρίστενο.  Στο υψηλό πέρασμα – γύρισμα του Αγίου Νικολάου, με την κορυφή Τσούκα, ύψ. 1.609μ. αντί να γείρουμε απ’ την πίσω μεριά και να βρεθούμε στην Αρτοτίνα πούταν ο αρχικός προορισμός μας κάνουμε δεξιά και επισκεπτόμαστε τους οικισμούς Υψηλό Χωριό, Διχώρι, Δάφνος.  Τα χωριά το ένα είναι ομορφότερο του άλλου.  Μ’ αυτά και μ’ αυτά νυχτώσαμε, οπότε κατασκηνώνουμε στον Δάφνο.  Εκεί που φτιάχναμε το βραδινό μενού μας, μέχρι να ετοιμαστεί αυτό, συζητώντας και κοιτάζοντας τον χάρτη, αντί για Αρτοτίνα  καταλήξαμε να προγραμματίζουμε ανάβαση το επόμενο πρωϊ στην κορφή Κορυφή, (βουνό της Κωστάριτσας), ύψ. 2.256μ.  Θυμηθήκαμε και κάτι κουβέντες, που κάναμε κάποτε με τον Σπύρο και Χάρη Αντύπα, σε μια μας ανάβαση στα Βαρδούσια που μας έλεγαν,  «Παλαιότερα, ανεβαίναμε στον Κόρακα απ’ το χωριό Δάφνος.  (Εδώ βρισκόμαστε τώρα)  Ήταν πιο προσιτή η προσέγγιση μέσω Λιδορικίου.  Απ’ τον Δάφνο, ανεβαίναμε το μονοπάτι: Προφήτη Ηλία, Βαθιά Λούζα, Τέντα, Τεντούλα, Μετερίζια, Αετός, Κόρακας..».  Κι΄ αύριο μέρα είναι.

Τάκης Ντάσιος, Μάϊος 1994 & Ιούνιος 1998

Παραπομπές

(1) Αρτοτίνα, υψ. 1.180 μ. στις πλαγιές των Βαρδουσίων, δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδας.  Στα 1928 είχε 1.124 κατοίκους, 1940 > 1.349, 1951 > 637μ 1961 > 580, 1971 > 394, 1981 > 326, 1991 > 285, 2001 > 499.   ΠΡΟΣΩΠΑ: Γεννήθηκαν Καπετάν Κόρακας, μακεδονομάχος, τέλη 18ου αι.  Λουκόπουλος Δημήτριος λαογράφος, 1882, Σκαλτσοδήμος, αγωνιστής του ΄21, 1872.

Κριάτσιο, υψ.1.250 μ. στις πλαγιές της κορφής Τσούκας, επαρχίας Δωρίδας δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 192 κατοίκους, 1940 > 186, 1951 > 119, 1961 > 80, 1971 > 32, 1981 > 42, 1991 > 70, 2001 > 82.

Ψηλό Χωριό > Υψηλό Χωριό (έως 1928 Νούτσομβρος, έως 1940 Ψηλό Χωριό), ύψ. 1.190 μ. στις πλαγιές των Βαρδουσίων, δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 383 κατοίκους, 1940 > 325, 1951 > 109, 1961 > 54, 1971 > 16, 1981 > 73, 1991 > 145, 2001 >181

Διχώρι (έως 1928 Κωστάριτσα), υψ. 1.120μ. στις πλαγιές της κορφής Κοκκινιάς, δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 426 κατοίκους, 1940 > 401, 1951 > 113, 1961 > 67, 1971 > 14, 1981 > 109, 1991 > 103, 2001 > 189

Τρίστενο, (έως 1928 Δρεστενά), υψ. 850 μ., στις πλαγιές των Βαρδουσίων, δήμου Βαρδουσίων της Δωρίδος.  Στα 1928 είχε 415 κατοίκους, 1940 > 318, 1951 >  162, 1961 > 90, 1971 > 82 1981 > 72, 1991 > 86, 2001 > 89.

Πενταγιοί, υψ. 930 μ. στις πλαγιές των Βαρδουσίων επαρχίας Δωρίδας δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδας.  Στα 1928 είχε 926 κατοίκους, 1940 > 664, 1951 >337, 1961 > 251, 1971 > 169, 1981 > 182, 1991 > 134, 2001 > 267  Από εδώ κατάγεται η ηρωϊδα δημοτικών τραγουδιών Μαρία Πενταγιώτισσα.

Κροκύλι > Κροκύλειον,(έως 1928 Παλαιοκάτουνο και Κροκύλεια), ύψ. 840 μ. στις πλαγιές του όγκου Αγίου Νικολάου, δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 916 κατοίκους, 194 > 800, 1951 > 535, 1961 > 444, 1971 > 260, 1981 > 225, 1991 > 383, 2001 > 256.  

Κροκύλειον: Αρχαία αιτωλική πολίχνη στο ΝΔ άκρο της σημερινής Φωκίδος στην Δωρίδα, άγνωστο που ακριβώς.  Μία άποψη την τοποθετεί ανάμεσα στους σημερινούς οικισμούς Τείχιο και Παλαιοξάρι.

Η Παπαθανασίου Μαρία στο βιβλίο της Μεγαλώνοντας στον ορεινό χώρο γράφει το: «Επέλεξε  ένα ορεινό χωριό της Ρούμελης, το Κροκύλειο (Παλαιοκάτουνο ή Παλιοκάτουνο ώς το 1915, πρωτεύουσα, άλλοτε και τώρα της επαρχίας Δωρίδας του νομού Φωκίδας.  Άλλοτε κεφαλοχώρι, χειμερινή πρωτεύουσα του δήμου Κροκυλείου. Από το 1870 ως το 1912, [στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος σχηματίστηκε με το Βασιλικό διάταγμα του Απριλίου 1835 ο «Δήμος Κροκυλείου» ως δήμος της επαρχίας Δωρίδας.  Τη διοικητική αυτή μονάδα με πρωτεύουσα τους Πενταγιούς συγκροτούσαν οι οικισμοί: Πενταγιοί, Δρεστενά, Παλαιοκάτουνο, Αβορίτι, Βλαχοβούνι, Κερασιά, Κουπάκι, Ζωριάνο, Αλποχώρι.  Από τα στοιχεία  που παραθέτει ο Ε.Γ. Σκιαδάς συνάγεται ότι ο δήμος περιλάμβανε μεγαλύτερους οικισμούς, που μετά το 1912 συγκρότησαν κοινότητες ή αποτέλεσαν τον πυρήνα κοινοτήτων και συνοικισμούς μερικών δεκάδων κατοίκων, όπως το Αβορίτι (24 κάτοικοι), η Κερασιά (24 κάτοικοι), το Βλαχοβούνι (55 κάτοικοι), που βρίσκονταν στην περιφέρεια μεγαλύτερων οικισμών.  Μέχρι το 1870, περίπου, τμήματα του αρχικού δήμου Κροκυλείου προσαρτήθηκαν κατά καιρούς σε άλλους δήμους.  Ο μακροβιότερος «δήμος Κροκυλείου», που προέκυψε με το βασιλικό διάταγμα του Δεκεμβρίου 1869 και διατηρήθηκε ως το 1912, βρισκόταν μεταξύ δύο οροσειρών – των Βαρδουσίων στο βορρά και του Τρικόρφου στο νότο – αριθμούσε πάνω από 3.000 κατοίκους και περιλάμβανε τις μετέπειτα κοινότητες Αγλαβίστας, Αλποχωρίου, Δρεστενών, Ζωριάνου, Κουπακίου, Παλαιοκάτουνου και Πενταγιών, με χειμερινή πρωτεύουσα το Παλαιοκάτουνο και θερινή τους Πενταγιούς.  Αυτόνομη κοινότητα στη συνέχεια με χίλιους περίπου κατοίκους, διθέσιο δημοτικό σχολείο και σχολαρχείο, αστυνομικό σταθμό, ταχυδρομείο, τηλεγραφείο, τηλεφωνείο, ειρηνοδικείο και κοινοτική έκταση 23 τετ. χιλ.  Σήμερα το Κροκύλειο γνωρίζει τη μοίρα των περισσοτέρων ορεινών χωριών στην Ελλάδα: μερικές δεκάδες μόνιμοι κάτοικοι, ελάχιστοι νέοι, ουσιαστικά ανύπαρκτος παιδικός πληθυσμός, αρκετοί παραθεριστές που κατάγονται από το χωριό το καλοκαίρι» (Παπαθανασίου Μαρία2003:13-4)

Δάφνος (έως 1928 Βοστινίτσα), υψ. 1.000μ.στις πλαγιές της κορφής Όρνιο Βαρδουσίων δήμου Λιδορικίου, νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 454 κατοίκους, 1940 > 410, 1951 > 133, 1961 > 96, 1971 > 39, 1981 > 141, 1991 > 114, 2001 > 80.  Ιστορικό διατηρητέο μνημείο η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, μεταβυζαντινή τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο.

Κόκκινο (έως 1928 Λούτσοβος, έως 1940 Κόκκινος), υψ. 680 μ. στις πλαγιές του όγκου Κόκαλη Ράχη, δήμου Βαρδουσίων, νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 284 κατοίκους, 1940 > 300, 1951 > 297, 1961 > 269, 1971 > 185, 1981 > 111, 1991 > 216, 2001 > 91

Αλεποχώρι (έως 1940 Αλποχώρι, έως 1991 Αλεποχώρι), υψ. 990μ. στις πλαγιές του Ξηροβουνίου, δήμου Βαρδουσίων νομού Φωκίδος.  Στα 1928 είχε 327 κατοίκους, 1940 > 319, 1951 > 196, 1961 > 110, 1971 > 93, 1981 > 126, 1991 > 133, 2001 > 105

Ζοριάνος (έως 1940 Ζοριάνον),υψ. 820, στις πλαγιές του Βλαχοβουνίου (Ξηροβούνι) δήμου Βαρδουσίων, επαρχίας Δωρίδος νομού Φωκιδος.  Στα 1928 είχε 528 κατοίκους, 1940 > 510, 1951 > 300, 1961 > 179, 1971 > 127, 1981 > 169, 1991 > 201, 2001 > 195

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

  • Χουλιαράκη Μιχαήλ1973: Γεωγραφική, Διοικητική και Πληθυσμιακή Εξέλιξις της Ελλάδος, 1821 – 1871, τ. Α΄, μέρος Ι, Αθήναι, εκδ. Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών
  • Σταμέλου Δημητρίου1986:Η Δωρίδα στην Τουρκοκρατία, εκδ. Γλάρος
  • Υφαντή Π.1988:Το Κροκύλιο.  Μια συνοπτική ιστορία του αρχαίου και του σημερινού Κροκυλίου (πρόχειρη μελέτη για την γνωριμία του χωριού) Αθήνα
  • Παπαθανασίου Μαρία2003: Μεγαλώνοντας στον ορεινό χώρο.  Παιδιά και παιδική ηλικία στο Κροκύλειο Δωρίδας τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώρα, σειρά: Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς, 38, εκδ. Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα
  • Μανιατέα Ηλία, Τεγόπουλου Ιωάννη (εκδ.)2006: Νομός Φωκίδας Στερεά Ελλάδα, Νο15, σειρά: Ελλάδα, εκδόσεις Δομή
  • Οδικός και περιηγητικός Άτλας2009: Στερεά Ελλάδα, κλίμακας 1: 50.000, εκδ. Αnavasi
  • Νέζη Νίκου2010: Τα Ελληνικά βουνά, γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2, Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης-κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
  • Αλεξάκη Π. Ελευθέριου2010: Ορεινή Στερεά Ελλάδα, Εθνογραφικό ημερολόγιο (1984-1991), εκδ. Δωδώνη, Αθήνα
  • Σταματελάτου Μιχαήλ, Βάμβα Σταματελάτου Φωτεινή2012: Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας, τόμοι Α΄,Β΄, Γ΄, για αυτή την έκδοση Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ
  • Στρατηγού Μακρυγιάννη2014: «Απομνημονεύματα», μτφρ. Γιάννη Βλαχογιάννη, τόμοι Α΄ και Β΄, εκδ. Καθημερινές Εκδόσεις Α.Ε. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ