Προσέγγιση και παραλειπόμενα
..μέχρι να φτάσουμε στα Βαρδούσια, έχουμε και λέμε: παλαιά εθνική, από την γέφυρα του Κάστρου, Ορχομενός, κόμβος Λιβαδιάς βελτιωμένος, Δαδί, Σουβάλα, Αγόριανη, Γραβιά, "δρόμος 51" και στα μεταλλεία κάνουμε δεξιά και πάμε για Καλοσκοπή, αφού περάσουμε το χάνι Ζαγκανά. Στη συνέχεια και αφού περάσουμε από πάνω απ’ το χωριό, συναντάμε διασταύρωση στα αριστερά μας, που οδηγεί στην τοποθεσία Μνήματα και το χωριό Στρώμη, Διαδρομή που ακολουθεί το Ε4 μονοπάτι, πολύ όμορφη διαδρομή και βγαίνουμε σε κόμβο. Βγαίνουμε στο σημείο που χωρίζονται οι δρόμοι για Πανουργιά, δεξιά για τα χ. Πυρρά, Μαυρολιθάρι και κάτω για Στρώμη, Μουσουνίτσα κ.λ.π. Κατεβαίνουμε στο ποτάμι αφού περάσουμε από τον καταρράχτη, που συνεχίζει να έχει μπόλικο νερό, έξω απ’ την Στρώμη. Ο Γιώργος Πιστόλης είναι απ’ την Στρώμη και του αρέσει το κυνήγι. Όποτε μπορούσε έφερνε τον κοινό μας φίλο Κώστα Κυρμιζάκη για παρέα, που του αρέσουν τα βουνά και γυρόφερναν τον τόπο.. Περνάμε την καινούργια γέφυρα και σε άσφαλτο οδηγούμεθα στην Μουσουνίτσα. Εδώ στην Μουσουνίτσα (Αθανάσιος Διάκος) φτάνει άσφαλτος πια.
Περπατάμε και μαθαίνουμε
Στην χαρακτηριστική βρύση, έξω απ’ το χωριό Άνω Μουσουνίτσα, σταματημένα δύο σχολικά λεωφορεία των «Κωστέα – Γείτονα Εκπαιδευτήρια». Συνεχίζουμε τον δρόμο για τον Σταυρό και σε λίγο συναντάμε μαθητές του σχολείου συνοδευόμενους από τους Νίκο Ντούρο και Τζώρτζ Μηλιά, που κατεβαίνουν από τα καταφύγια. Είχαν διανυκτερεύσει σ’ αυτά και μερικοί εξ αυτών, 17 προσπάθησαν ν’ ανέβουν στον Κόρακα. Είχε πούσι όμως και έφτασαν μέχρι τις Πόρτες. Σύνολον παιδιών 65, τα οποία είχαν διανυκτερεύσει και στα δύο καταφύγια. (Π.Ο.Α. και Ε.Ο.Σ. Άμφισσας)
Στις στροφές του δρόμου, στο ύψος των Κοπρισιών στήθηκε εικονοστάσι με εικόνα νέου παιδιού. Μάθαμε ότι ήταν κυνηγός και πριν δύο χρόνια στις 14 Σεπτεμβρίου, του Σταυρού, κυνηγούσε και έπεσε και σκοτώθηκε. Το σώμα του κύλησε σ’ αυτό το σημείο. Ήταν νέο παιδί μικρότερο των 20 ετών.
Ανάβαση στον Κόρακα
Βρισκόμαστε στο ύψος των καταφυγίων και η σχετική πινακίδα, γράφει: 0145ω. για την κορφή Κόρακας ή Πρ. Ηλίας, 2.495μ.. Μπαίνουμε στο μονοπάτι για την κορφή. Αρχικά το μονοπάτι κάνοντας ζιγκ - ζαγκ παίρνει ύψος και κολλά στην σάρα που τραβερσάρει με κατεύθυνση βόρεια. Φτάνει σε ένα σημείο που διχαλώνει. Δεξιά κάνει μέσα από ένα στένεμα και περνά τις Πόρτεςκαι βγαίνει στην μεσορράχη και αριστερά κινείται πιο ομαλά και βγαίνει πάλι στο ίδιο σημείο. Στη συνέχεια γυρίζει ανατολικά και τραβέρσα πέφτει στα πλατώματα του Μέγα Κάμπου. Η προσέγγιση του όγκου του Κόρακα είναι εύκολη και με καθαρό καιρό απ’ την κορυφή, ύψους 2.495μ., έχει την ευκαιρία να απολαύσει κανείς υπέροχες θέες.
Προς τα ανατολικά ξεχωρίζει το εντυπωσιακό τείχος της Γκιώνας. ΝΑ κάτω απ’ τον Κόρακα, στην περιοχή που λέγεται «ασανσέρ», υπάρχει τεχνητή γούρνα για μάζεμα νερού. Υπάρχει λάκκα, που το καλοκαίρι βγαίνουν κοπάδια, πιθανά απ’ την Κάτω Μουσουνίτσα. Ακόμη εντυπωσιακός είναι ο όγκος της νότιας ράχης Βαρδουσίων, που κατηφορίζει για την λίμνη του Μόρνου. Στα νότια ξεχωρίζει η κορυφή Σκούφια και οι Σούφλες.
Απ’ το ύψος του Κόρακα ακολουθούμε ένα λαιμό στα νότιο-δυτικά και κατηφορίζουμε προς τα Δαφνιώτικα λιβάδια. Πρόκειται για ένα πεδίο με ιδιαίτερη κλίση και με βάση, χαμηλότερα, ένα ρέμα. Τα περάσματα έχουν ενδιαφέρον, καθώς οι τραβέρσες ακολουθούν η μια την άλλη. Μέχρι να βγούμε σε ομαλότερο έδαφος, μας βγαίνει η πίστη. Στη συνέχεια πέφτουμε σε κατακερματισμένο έδαφος, όπως αυτό στις Κοπάνες της Γκαμήλας και με δυτική κατεύθυνση γυρίζουμε στο διάσελο Μετερίζια. Ουφ!
Ποιμενικά
Βρισκόμαστε στα Βαρδούσια για άλλη μια φορά, στις αρχές Οκτωβρίου. Οι πρώτες στάνες είναι κλειστές, του Σταυρού κάτι γίνεται και στα Μουσουνιτσιώτικα λιβάδια είδαμε και μάθαμε ότι παραμένουν ακόμη τρία κοπάδια. Ένα απ’ το Ραϊλή, του Μπρή, ένα στο Πάδι, του Αναγνωστόπουλου και ένα στην Σκασμένη Στρούγκα, του Πελεκάνου. Ο τελευταίος ετοιμάζεται την Παρασκευή, 13 Οκτωβρίου, να κατέβει για Ασπρόπυργο Αττικής. Κατεβάζουν τα κοπάδια στο χωριό Μουσουνίτσα και απ’ εκεί φορτώνουν σε φορτηγά αυτοκίνητα. Τα τελευταία δέκα χρόνια, ο κάθε βοσκός πηγαίνει στις ίδιες στάνες εδώ. Τα πρόβατα έχουν μάθει και αποδίδουν περισσότερο. Ο καιρός από στιγμή σε στιγμή είναι έτοιμος να κάνει χιόνι και αυτό το φοβούνται. Πριν λίγα χρόνια, στις 4 Οκτωβρίου, έκανε ένα χιόνι και ψόφησαν 35 ζώα. Τα είχε κολλήσει στα ριζά του Γιδοβουνιού και δεν μπορούσε να τα ξεκολλήσει. Ήταν ο αέρας που φύσαγε και δεν τα άφηνε να κάνουν κάτω.
Είδαμε κοπάδια στις πλαγιές του Σινανιού, που ανήκαν στο κοπάδι απ’ το Πάδι, είδαμε στις πλαγιές Μετερίζια που ανήκαν στην Ραϊλή και κοπάδι γύρω απ’ την Σκασμένη Στρούγκα.
Σημείωση Ι: Το διάσελο λαιμό, ανάμεσα Γιδοβούνι και Πλάκα οι τσοπαναραίοι το λένε "Μπουρνέλια".
Σημείωση ΙΙ: Μία πληροφορία ακόμη: Οι δρόμοι (χωμάτινοι), περνούν προς: Γιδοβούνι - Αρτοτίνα και προς Διάσελο Μετερίζια – χ. Δάφνος.
Με βάση την Σκασμένη Στρούγκα, ανηφορίζουμε προς την Διασέλα.
Μονοπάτια ανηφορίζουν απ’ τα Μουσουνιτσιώτικα λιβάδια προς τα εκεί. Περνάμε απ’ τον βράχο που γράφει «water» και αυτό έχει να κάνει με το πέρασμα διαφόρων ομάδων ξενόφερτων, του διεθνούς μονοπατιού Ε4, απ’ το σημείο της Σκασμένης Στρούγκας.
Ανηφορίζουμε στην Διασέλα, με το χαρακτηριστικό μακρύ πέτρινο χώρισμα για τα κοπάδια. Πρόκειται για παλιές συνήθειες βοσκών, που με τέτοια χώριζαν τα λιβάδια τους. Η μακριά σωριασμένη πέτρινη γραμμή φαντάζει εντυπωσιακά μέσα στην ομίχλη.
Απ’ την πίσω μεριά ξεχωρίζει η λάκκα με την γούρνα και τις στάνες, κάτω αριστερά προς τα νότια. Πρόκειται για τα Αρτοτινά λιβάδια και ανήκουν στο χωριό Αρτοτίνα. Απ’ εδώ βλέπει κανείς ότι ο δρόμος δεν φτάνει έως την λάκκα. Ξεκινά απ’ την Αρτοτίνα και ανηφορίζει. Σε κάποιο σημείο και συγκεκριμένα σε χτένια, γίνεται δύσκολο το πεδίο και εκεί ο δρόμος σταματά. Απ’ εκεί ακολουθεί καλογραμμένο μονοπάτι που οδηγεί στην λάκκα. Βλέπουμε ότι ο δρόμος δεν βγάζει στην λάκκα και θέλει περπάτημα με το σάκο γεμάτο. Ένα ακόμη πρόβλημα, ίσως, θα είναι και η έλλειψη νερού. Εντυπωσιακές όψεις απ’ τις κορφές Σούφλες. Σ’ αυτό το πεδίο ξεχωρίζει προς τα κάτω το Βαρδουσόρεμα. Πάντως ο δρόμος φτάνει μέχρι την τοποθεσία Κέδρος και σταματά. Δεν έχουν καταφέρει να περάσουν τα χτένια για να βγουν στις λάκκες.
Προσεγγίσεις στο Κάτω Ψηλό
Απ’ την Διασέλα, για να γυρίσεις βόρεια, πρέπει να πέσεις χαμηλά, κοντά στο ύψος των κέδρων και αφού καλύψεις όλο το μήκος της νότιας της Πυραμίδας, να γυρίσεις βόρεια. Διάφορα γιδόστρατα ανηφορίζουν προς τον χαρακτηριστικό στενόμακρο λαιμό, όμοιο μ’ αυτόν τον λαιμό Γιδοβουνιού Πλάκας, αλλά πολύ μεγαλύτερο σε μήκος, που συνδέει την Πλάκα με την κορυφή του Κάτω Ψηλού. Βγάζουν στον λαιμό απ’ όπου, γυρίζοντας δυτικά, προσεγγίζεις τον όγκο του Κάτω Ψηλού.
Η ανάβαση κατευθείαν στο profile της κορυφής του Κάτω Ψηλού, δηλαδή από ανατολικά προς τα δυτικά, είναι αναρριχητική διαδρομή και έχει περάσματα 3ου και 4ου βαθμού.
Εάν δεν βγεις στον λαιμό αλλά κάνεις τραβέρσα στα ριζά των βραχωμάτων του στενόμακρου όγκου του Κάτω Ψηλού, κινούμενος δυτικά, συναντάς ένα χαρακτηριστικό λούκι, το μοναδικό που δείχνει και περνάει και σε ανεβάζει στην κορυφογραμμή του Κάτω ψηλού. Ακόμη πιο δυτικά, εάν δεν ακολουθήσεις το λούκι, σε φέρνει σε συστάδα δένδρων, όπου είναι και τέλος του όγκου. Απ’ εκεί ανεβαίνει ομαλότερα το νότιο-δυτικό profile του Κάτω Ψηλού, καθώς κινείται η ανάβαση στην κορυφογραμμή η οποία φτάνει στον χαρακτηριστικό στρόγγυλο όγκο της κορφής.
Με βάση την Σκασμένη Στρούγκα πάμε για την Κουφόλακκα και το Πάνω Ψηλό
Απ’ την Σκασμένη Στρούγκα, ακολουθώντας τον δρόμο, περνάμε κάτω από το Γιδοβούνι. Μόλις περάσουμε το ανατολικό profile συναντάμε, στο αριστερό μας χέρι, ένδειξη πάνω σε βράχο για την αλλαγή πορείας του Ε4. Υπάρχουν σημάδια και μεταλλική πινακίδα στο δένδρο. Απ’ το σημείο αυτό το μονοπάτι αφήνει τον δρόμο και ακολουθεί πορεία υπέροχη. Πρόκειται για μια απ’ τις ομορφότερες διαδρομές του Ε4 και γενικώς απ’ τις ομορφότερες της Ελλάδας. Τραβέρσα, με συχνά σημάδια, βγαίνει σε πλατώ με απομεινάρια από παλιά πεζούλια. Στη συνέχεια, τραβέρσα, μέχρι που βγαίνει στην Κουφόλακκα, που βρίσκεται στην έξοδο του χαρακτηριστικού φαρδιού λουκιού, που έρχεται από τον λαιμό Πλάκα και Πάνω Ψηλό.
Η Κουφόλακκα βρίσκεται δίπλα τον καταρράχτη με το Αρμενιστό ή Κρεμαστό νερό, που τον Οκτώβρη δεν τρέχει. Ο καταρράχτης τρέχει, όταν λιώνουν τα χιόνια. Το μέρος είναι απ’ τα ομορφότερα μέρη της Ελλάδας. Από πάνω απ’ το κεφάλι κρέμονται «βράχινες βελόνες» (μύτες), κορφές όπως το Πάνω και Κάτω Ψηλό, λούκια, ο καταρράκτης και το Γιδοβούνι. Απ’ εδώ περνά το Ε4 διεθνές μονοπάτι ερχόμενο από την Αρτοτίνα.
«Το μονοπάτι Ε4 ξεκινά απ’ την Αρτοτίνα και οδηγεί μέσω Κουφόλακκας στην Σκασμένη στρούγκα». Περνά απ’ την ανατολική πλευρά της πλατείας της Αρτοτίνας και ακολουθεί σηματοδοτημένα δρομάκια συνεχώς, κατηφορίζοντας. Βγαίνει απ’ το χωριό για να φτάσει σ’ ένα ξύλινο γεφύρι, όπου περνάμε το πρώτο ρέμα, μετά το δεύτερο γεφύρι, το άλλο ρέμα, για να μπούμε στον δασικό δρόμο προς το χ. Μουσουνίτσα». (Τάσου Ρήγα, Ε.Ο.Ο.Σ. Το Ευρωπαϊκό μονοπάτι υπερσυνοριακών διαδρομών Ε4)
Περπατάμε περίπου εκατό μέτρα πάνω σ’ αυτόν και τον εγκαταλείπουμε, πιάνοντας ένα σηματοδοτημένο ανηφορικό μονοπάτι. Θα μας βγάλει σ’ ένα οικισμό κτηνοτρόφων, αφού πρώτα μπει πάλι σ’ ένα δασικό δρόμο. Πριν απ’ τον οικισμό, αρχίζουμε ν’ ανεβαίνουμε προς τις πλαγιές των Βαρδουσίων. Περνάμε ύστερα από αρκετή ώρα από εικονοστάσι, όπου κάνουμε στροφή ανατολικά και κατευθυνόμαστε προς τον βράχινο όγκο του Κάτω Ψηλού.
Όταν φτάσουμε σε υψόμετρο 1.500 μέτρα, το μονοπάτι στρίβει προς τα ΒΑ. και στο ίδιο πάντα ύψος και σε ΒΑ. πορεία, τραβερσάρει την Κουφόλακκα και περνά στα ριζά των κορφών Κάτω Ψηλό, Πάνω Ψηλό και Γιδοβούνι.
Κοντά στον καταρράκτη και σε απόσταση 0245ω. από την Αρτοτίνα, υπάρχει πηγή. Πρόκειται για μια πορεία 2,5 χιλιομέτρων κατά μήκος των κορφών και είναι απ’ τις πολύ ωραίες διαδρομές.
Σε 0050ω. απ’ την πηγή, εγκαταλείπουμε το μονοπάτι και πέφτουμε στον δασικό δρόμο, που συνδέει την Αρτοτίνα με την Άνω Μουσουνίτσα και απ’ τον δρόμο πια, μετά από 0030ω. φτάνουμε στην Σκασμένη Στρούγκα, όπου υπάρχει και νερό και στον βράχο γράφει: «water».
Απ’ την Κουφόλακκα, που είναι κουφή λόγω του ότι είναι κρυμμένη και μόνον όταν βγεις πάνω απ’ τα έλατα μπορείς να την βρεις. Απ’ αυτήν ξεκινά το λούκι το φαρδύ και ανεβαίνει βόρειο-βορειοανατολικά. Στην συνέχεια γυρίζει ανατολικά και βγαίνει στην ένωση της Πλάκας με την κορφή Πάνω Ψηλό. Βγαίνει το λούκι στο διάσελο, ανάμεσα στις δύο παραπάνω κορφές. Πρόκειται για κείνο το σημείο που ερχόμενοι απ’ το διάσελο του Γιδοβουνιού και της Πλάκας, αφήνοντας την Πλάκα στο χαρακτηριστικό μυτίκι, τραβερσάρουμε μία εκτεθειμένη πλαγιά για να κολλήσουμε στον όγκο του Πάνω Ψηλού. Η ανάβαση στην κορφή του Πάνω ψηλού είναι σύντομη και εύκολη απ’ εκεί.
Ιδιαίτερες θέσεις για φώτο των κορφών Γιδοβούνι, Πάνω και Κάτω Ψηλό
Απ’ την απέναντι πλαγιά, το ορεινό ανάγλυφο του βορείου συγκροτήματος σβήνει σιγά - σιγά προς την ζεύξη με την Γραμμένη Οξυά.
Ανάμεσα στις κορφές των Δυτικών Βαρδουσίων (Γιδοβούνι, Πάνω και Κάτω Ψηλό) και των κορφών (Σινάνι, Τσελίκαινα, Ομαλό, Γιδοβούνι, Κορομηλίτσα και Προφήτης Ηλίας), που είναι οι Βόρειες - Βορειοδυτικές απολήξεις, τρέχει το Καρυώτικο ρέμα, που μετά την Αρτοτίνα και την Γραμμένη Οξυά γίνεται Εύηνος.
Όπως περνά ο δασικός δρόμος, που συνδέει την Μουσουνίτσα με την Αρτοτίνα, συναντάμε διασταύρωση, τοποθεσία Βελούχι, που δρόμος φεύγει κάτω προς το ποτάμι. Ο δρόμος αυτός φτάνει μέχρι την ποταμιά και με μονοπάτι «κολλά» απέναντι. Ανηφορίζει από καθαρά μονοπάτια μέχρι πλατώματα, όπου τοποθεσία Μοναστηράκι. Πρόκειται για παλιά πεζούλια με δυο αγροικίες. Με το δειλινό, μεγάλο κοπάδι από γίδια συγκεντρώθηκε σ’ αυτό το μέρος. Από κάτω δεν κολλάνε δρόμοι. Δρόμοι φτάνουν από πάνω πιθανά. Με βάση το διάσελο της Γραμμένης Οξυάς και του χωριού Γαρδίκι, ακολουθώντας την ράχη, οδηγείται κανείς στην κορφή της Κορομηλίτσας, ύψους 1.636μ. Απ’ την κορυφή αυτή, με απογευματινό φως, θα πρέπει να έχει κανείς τις ωραιότερες εικόνες. Ακόμη παραλλαγή, μέχρι να πλαγιάσει ο ήλιος θα είναι ωραία εικόνα και από Γιδοβούνι, ύψους 1.846μ. Σ’ αυτήν υπάρχει παλιά στάνη σε θέση μπαλκόνι, που πρόκειται για μοναδική θέση.
Απ’ την τοποθεσία Μοναστηράκι, που υπάρχουν τέσσερα κονάκια και πηγή, φεύγουν μονοπάτια που ανεβαίνουν στην κορυφή Ομαλό 1.832μ. και πέφτουν από πίσω, στην κοιλάδα του Ινάχου ποταμού. Ουφ!
Πώς να τα χωρέσω όλα αυτά και ακόμα εκατό! Σταματώ. Στα Βαρδούσια μπορεί να χαμηλώνει το φως και πρέπει να φύγουμε, αλλά οι δεσμοί φιλίας με την οικ. Σπύρου Αντύπα, η κοινή αγάπη μας για τα βουνά, μάς βρίσκει κατασκηνωμένους για ακόμη ένα βράδυ στα Βαρδούσια.
Τάκη Ντάσιου, Οκτώβρης 1995
Παραπομπές
Καταφύγια: Τα Βαρδούσια έχουν δύο καταφύγια πάνω στη ράχη Πιτιμάλικο, που κατηφορίζει από τα Μετερίζια προς τον Σταυρό. Η πρόσβασή τους γίνεται από τον Αθανάσιο Διάκο με πεζοπορία 4 ωρών ή με χωματόδρομο (το καλοκαίρι) 12,5 χιλ. το πρώτο (ΕΟΣ Άμφισσας) κι άλλο ένα χιλιόμετρο το δεύτερο (ΠΟΑ).
Καταφύγιο ΕΟΣ Άμφισσας, «Αθανάσιος Τζάρτζανος» υψόμετρο 1.920μ., χωρητικότητας 65 ατόμων. Θέρμανση: καλοριφέρ, σόμπες, τζάκι στο καθιστικό. Κουζίνα: οργανωμένη με φαγητό. Πηγή: 5 λεπτά από το καταφύγιο. Τηλ. Καταφυγίου 22650-62195 και 22650-62484. Υπεύθυνος καταφυγίου: Κώστας Παπαγεωργίου 6974824456
Καταφύγιο Π.Ο.Α., υψόμετρο 1.960μ. χωρητικότητας 18 ατόμων. Θέρμανση: ξυλόσομπες. Πηγή 5 λεπτά από το καταφύγιο. Κουζίνα: πετρογκάζ, σκεύη. Πληροφορίες: Πεζοπορικός Όμιλος Αθηνών τηλ.2108218401 (καθημερινά 7 – 9 μ.μ.)
Οικισμοί: Aθανάσιος Διάκος ο, (έως 1961 Άνω Μουσουνίτσα, υψ. 960μ., οικισμός της Φωκίδας στις πλαγιές των Βαρδουσίων, δήμου Καλλιέων νομού Φωκίδας. Στα 1928 είχε 595 κατοίκους, 1940 > 600, 1961 > 203, 1971 > 113, 1981 > 135, 1991 > 308, 2001 > 364. Πρόσωπα. Γεννήθηκε ο Αθανάσιος Διάκος, αγωνιστής του ΄21, περίπου το 1786.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
• Πολίτη Γ. Νικολάου1904: Παραδόσεις, μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού, τόμοι Α΄, Β΄, εκδ. «Ιστορική έρευνα»
• Πετρόχειλου Ιωάννη1946: «Βαρδούσια», στο Βουνό περιοδικό του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου, σ.147-162, Αθήναι
• Σφήκα Γιώργου1980: Τα βουνά της Ελλάδας (1η έκδ. στην Αγγλική 1979), εκδ.Efstathiadis Group
• Καψάλη Ε. Γιώργου: Φωκίδα, λησμονημένες σελίδες, εκδ. Έρευνα
• Νέζη Νίκου1979:Τα ελληνικά βουνά, ορεογραφία – οδηγός, Αθήναι
• Τ. Αδαμακόπουλος Π. Ματσούκα Β. Χατζηβαρσάνης1986: Τα βουνά της Ρούμελης, σειρά: Οδηγός πεδίου για τα Ελληνικά βουνά, εκδ. Πιτσιλός
• Τσίπηρα Κώστα1992: Στα Ελληνικά βουνά, οι 50 ωραιότερες πεζοπορικές και οικολογικές διαδρομές, σειρά: πεζοπορία – Ορειβασία, κεφ. Βαρδούσια, εκδ. Νέα Σύνορα – Α. Α. Λιβάνη
• Τσίπηρα Κώστα1993:στα Ελληνικά βουνά (Β’ μέρος) 50 ακόμη πεζοπορικές και οικολογικές διαδρομές, σειρά: πεζοπορία – ορειβασία, κεφ. Βαρδούσια, εκδ. Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνη
• Χάρτης1998: Στερεά Ελλάδα 2α Βαρδούσια, κλίμακας 1:40.000, οδηγός πεδίου στον ορεινό χώρο και πολιτισμό + πλήρης αναρριχητικός οδηγός + οδηγός ορειβατικού σκι, εκδ. Ανάβαση
• Παυλόπουλου Δημήτρη (Γεν. Επιμ.)2001: «Οδοιπορικά, Ρούμελη, Πελοπόννησος, Κρήτη». Τόμος ΛΣΤ, στο ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ της ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ, Κεφ: Ρούμελη σ.3-66
• Τσίπηρα Στεφ. Κώστα2002: Μικρές Πατρίδες 25 οδοιπορικά στο ελληνικό τοπίο, κεφ. Ρούμελη, διάσχιση των βουνών της, σ.129-148, εκδ. Κοχλίας
• Μανιατέα Ηλία Τεγόπουλου Ιωάννη (Εκδ): Νομός Φωκίδος Στερεά Ελλάδα, Νο 15, σειρά: Ελλάδα, εκδ. Δομή.
• Ματσούκα Πηνελόπη (Επιμ. Εκδ.)2009: Ορειβασία στην ορεινή Φωκίδα, Γκιώνα, Βαρδούσια, Παρνασσός, σειρά: Πράσινος οδηγός, εκδ. Anavasi
• Νέζη Νίκου2010: Τα ελληνικά βουνά γεωγραφική εγκυκλοπαίδεια, τόμος 2 Ηπειρωτική Ελλάδα (Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη), εκδ. Ελληνική Ομοσπονδία Ορειβασίας Αναρρίχησης – Κληροδότημα Αθ. Λευκαδίτη
• Σταματελάτου Μιχαήλ Βάμβα-Σταματελάτου Φωτεινή2012»: «Γεωγραφικό λεξικό της Ελλάδας», τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, ειδική έκδοση για την εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, για αυτή την έκδοση Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
Πηγή: orinografies.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου