ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΗΣΑΝ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΑΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΗΣΑΝ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ ΜΑΣ

Ο τρίτος πόλος του κινήματος της Αντίστασης

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και η δολοφονία του στρατιωτικού αρχηγού του, 

                                                                             συνταγματάρχη Ψαρρού
                                                                                   

Επιμέλεια: Νίκος Χρυσολωρας

Οι πολιτικές διαφωνίες μεταξύ των ελληνικών αντιστασιακών ομάδων, στη διάρκεια της Κατοχής, ήταν αναμενόμενες,
 με δεδομένο ότι και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια σύγκρουση ασύλληπτων διαστάσεων με έντονο ιδεολογικό
 χαρακτήρα. Εξάλλου, η εισβολή των δυνάμεων του Άξονα στη χώρα μας εντασσόταν στο πλαίσιο σχεδίου για την
 παγκόσμια ηγεμονία μιας συγκεκριμένης κοσμοθεωρίας. Επιπλέον, οι αντιστασιακές οργανώσεις κλήθηκαν να
 καλύψουν εν μέρει το κενό αντιπροσώπευσης που δημιουργήθηκε μετά την κατάρρευση του ελληνικού κράτους,
 την αναγκαία διαφυγή στο εξωτερικό της πολιτικής ηγεσίας του τόπου και την απουσία νομιμοποιητικής βάσης
των κατοχικών κυβερνήσεων. Ο πολιτικός τους ρόλος έγινε ακόμη πιο ορατός όταν σταδιακά, από το 1943 και
 έπειτα, μέρος της ελληνικής επικράτειας, δεν ήταν πλέον υπό «τριπλή Κατοχή» (Γερμανών, Ιταλών και Βουλγάρων),
αλλά πέρασε στον έλεγχό τους.

Όμως, από τις αναμενόμενες διαφωνίες, μέχρι την ευθεία σύγκρουση που οδήγησε εντέλει στον Εμφύλιο Πόλεμο,

 η απόσταση είναι μεγάλη. Η χώρα έφτασε εκεί εξαιτίας συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών, αμφιλεγόμενων

 προσωπικών επιδιώξεων, λανθασμένων εκτιμήσεων και εξωτερικών παρεμβάσεων. Δεν είναι βέβαιο ποιος από τους προαναφερθέντες παράγοντες ήταν ο πλέον καθοριστικός στη στυγερή δολοφονία του συνταγματάρχη Ψαρρού,

στρατιωτικού επικεφαλής της οργάνωσης ΕΚΚΑ, καθώς οι πηγές της εποχής οδηγούν σε αποκλίνοντα συμπεράσματα.

 Πιθανότατα, επρόκειτο για έναν συνδυασμό των παραπάνω, ο οποίος είχε σαν αποτέλεσμα να οξυνθεί περαιτέρω

 η ένταση, τους κρίσιμους μήνες πριν από την απελευθέρωση, το 1944. Σε κάθε περίπτωση, ο τρόπος που θανατώθηκε

 ο Ψαρρός και οι σύντροφοί του του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων είναι ενδεικτικός της πίεσης, μέχρι σημείου συνθλίψεως,

 που δέχθηκαν οι μετριοπαθείς δυνάμεις της χώρας την περίοδο πριν από τον Εμφύλιο.

Ένα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε

Του Αργυρη Mαμαρελη*

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και το πολιτικό του σκέλος ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) ήταν ουσιαστικά μια απόπειρα συγκρότησης ενός τρίτου πόλου μέσα στο αντιστασιακό κίνημα, ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ.

Τόσο ο στρατιωτικός αρχηγός του 5/42, συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός, όσο και ο πολιτικός ηγέτης της ΕΚΚΑ, Γεώργιος Καρτάλης, είχαν τη φιλοδοξία να δώσουν στο 5/42 τον χαρακτήρα μιας απολιτικής αντιστασιακής δύναμης, αφοσιωμένης αποκλειστικά στον αντιστασιακό αγώνα. Οσον αφορά την ΕΚΚΑ, ο σκοπός ήταν να χαρτογραφήσουν πολιτικά την οργάνωση ανάμεσα στους κραταιούς αντιστασιακούς ανταγωνιστές της, κερδίζοντας έτσι το μετριοπαθές κέντρο που από την μία αντιμετώπιζε με τρόμο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, από την άλλη όμως δυσπιστούσε απέναντι στον Ναπολέοντα Ζέρβα.

Το στοίχημα ήταν λογικό. Η συγκρότηση ενός ισχυρού τρίτου πόλου στο αντιστασιακό κίνημα θα μπορούσε να αναδιανείμει τις ισορροπίες δυνάμεων και να συμβάλει στην εκτόνωση της πόλωσης. Παρ’ όλα αυτά, τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά και διέψευσαν με τον τραγικότερο τρόπο τον συνταγματάρχη Ψαρρό.

Το 5/42 και η ΕΚΚΑ δεν κατάφεραν να επιβιώσουν μέσα στην αρένα του αντιστασιακού κινήματος. Το φιλόδοξο εγχείρημα που αποσκοπούσε στην ειρήνευση και την ενότητα μετατράπηκε τελικά σε ένα ακόμα θέατρο εμφύλιας βίας. Η υποψία και μόνο της συγκρότησης ενός τρίτου πόλου στο αντιστασιακό κίνημα εντατικοποίησε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τον αντικομμουνισμό και μετέτρεψε το Σύνταγμα από ελπιδοφόρο κυματοθραύστη σε επίζηλο μήλον της Εριδος. Οι δύο αντίθετοι πόλοι επιχείρησαν με κάθε μέσο να παραβιάσουν την ανεξαρτησία του 5/42-ΕΚΚΑ και να το τραβήξουν προς το μέρος τους.

Οι τρεις εκδοχές για την εκτέλεση

Εγκλωβισμένο μέσα σε αυτήν τη διελκυστίνδα, το Σύνταγμα τελικά δεν άντεξε και κατέρρευσε. 

Τον Απρίλιο του 1944 δυνάμεις του ΕΛΑΣ εξαπέλυσαν την τελική επίθεσή τους ενάντια στο 5/42 

στο Κλήμα Δωρίδας. Ύστερα από φονικότατη μάχη το Σύνταγμα διαλύθηκε και ο συνταγματάρχης Ψαρρός

 με 150 περίπου αντάρτες του -πολλοί από τους οποίους τραυματίες- παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ. Ενώ ήταν

 αιχμάλωτος, ο ταγματάρχης του ΕΛΑΣ, Θύμιος Ζούλας, έδωσε σε αντάρτη του την εντολή να δολοφονήσει 

εν ψυχρώ τον Ψαρρό. Την ίδια τύχη είχαν και περίπου 60 αιχμάλωτοι αντάρτες του 5/42 που βασανίστηκαν 

και εκτελέστηκαν στις αμέσως επόμενες ημέρες.

Οι εκδοχές για τη δολοφονία του Ψαρρού είναι κυρίως τρεις. Σύμφωνα με την πρώτη, αποκλειστικός υπεύθυνος

 ήταν ο Ζούλας, ο οποίος έδρασε εντελώς αυτόβουλα. Προφορικές μαρτυρίες υποδηλώνουν ότι αιτία ήταν μια

 ερωτική αντιζηλία που είχε με τον Ψαρρό, ενώ έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι το συμβάν ήταν εντελώς συμπτωματικό.

 Για παράδειγμα, ο γραμματέας του ΕΑΜ, Θανάσης Χατζής, αναφέρει ότι «ο Ζούλας είχε μια έντονη λογομαχία με τον

 αιχμάλωτο Ψαρρό και θυμωμένος φώναξε: “Μωρέ τι τον φυλάτε και δεν τον σκοτώνετε;”. Ενας αντάρτης από τη

 συνοδεία πήρε τα λόγια του διοικητή του στα σοβαρά και τράβηξε μια ριπή με το αυτόματό του πάνω στον ατυχή

 συνταγματάρχη». Η εκδοχή αυτή επιδιώκει να υποβαθμίσει το γεγονός και είναι ασφαλώς πολύ απλοϊκή, αλλά

 κυρίως πολύ βολική για ένα τόσο ειδεχθές έγκλημα που κηλίδωσε ανεπανόρθωτα το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Το πιο λογικό είναι ότι ο στρατιωτικός ηγέτης της τρίτης μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης δολοφονήθηκε

 ύστερα από εντολή ηγετικού στελέχους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, κάτι που αφήνει δύο υποψήφιους θύτες, τον Γιώργο

 Σιάντο και τον Αρη Βελουχιώτη.

Το πιο ενοχοποιητικό στοιχείο για τον Σιάντο είναι το γεγονός ότι ο Ζούλας ήταν άνθρωπος της εμπιστοσύνης 

του και ενεργούσε υπό τις άμεσες εντολές του. Συγκεκριμένα, ο Σιάντος είχε αναθέσει στον Ζούλα να διαχειρίζεται

 τις υποθέσεις του 5/42, ενώ μπορεί να θεωρηθεί ασφαλές το ότι του είχε ανάψει και το πράσινο φως για να

 ενορχηστρώσει την τελική διάλυση του Συντάγματος. Από την άλλη μεριά, ο Ζούλας, σε μεταπολεμική μαρτυρία του,

 ενοχοποιεί τον Βελουχιώτη, υποστηρίζοντας ότι ο Αρης ήταν σύμφωνος με τη δολοφονία. Χωρίς ποτέ να ξεχνάμε ότι

 ένοχος ένοχον ου ποιεί, το βασικό ενοχοποιητικό στοιχείο για τον Βελουχιώτη δεν είναι η μαρτυρία Ζούλα, αλλά το 

γεγονός ότι ουσιαστικά αυτός διεύθυνε την επιχείρηση κατά του 5/42. Η επιβλητική παρουσία του στην περιοχή 

αφαιρούσε, σιωπηρά ή μη, την πρωτοβουλία από κάθε παρευρισκόμενο στέλεχος του ΕΛΑΣ. Συνεπώς, σύμφωνα με

 αυτήν την ερμηνεία, ο Βελουχιώτης -που παρέμεινε στο Κλήμα τέσσερις ημέρες μετά το τέλος της μάχης- είχε τον

 τελικό λόγο για ό,τι επακολούθησε και σίγουρα φέρει ευθύνη για τις μαζικές εκτελέσεις αιχμαλώτων ανταρτών του

 5/42, στις οποίες, σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, συμμετείχαν και μαυροσκούφηδες. Σε έκθεσή του, εξάλλου, 

προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ παραδέχεται ότι ώθησε τις τοπικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ «προς γραμμήν 

τοιαύτης και ανηλεούς εξοντώσεως», θεωρώντας πως ενέργησε «απολύτως προς το συμφέρον του αγώνος».

Η δολοφονία του συνταγματάρχη Ψαρρού ήταν ένα από τα κορυφαία κρούσματα βίας του «καταραμένου» 1944

 που επιβεβαιώνει τον τετριμμένο γενικό κανόνα της κλιμάκωσης της βίας, καθώς κάθε πολεμική σύγκρουση

 πλησιάζει στο τέλος της. Ο Ψαρρός δολοφονήθηκε ακριβώς όταν το μίσος και η κούραση των αντιμαχομένων

 είχαν συσσωρευτεί. Σε αυτό το στάδιο, συνήθως, το σενάριο λέει ότι ο ένας αντιμαχόμενος βρίσκεται μια ανάσα

 από την εκπλήρωση του οράματος και γίνεται ανυπόμονα βίαιος, ενώ ο άλλος που οδεύει στην ήττα,

 απελπισμένα βίαιος.

Τα πιο εύκολα θύματα σε αυτή την περίπτωση είναι όσοι βρίσκονται ανάμεσα στους δύο αντιμαχόμενους

 και επιδιώκουν να διατηρήσουν την αυτοτέλειά τους. Οι συμβιβασμοί που αναγκάζονται να κάνουν συνήθως

 θεωρούνται ως προδοσία και από τα δύο άκρα και η πίεση που τελικά δέχονται είναι αμείλικτη. Οι μετριοπαθείς

 του κέντρου, εξάλλου, δεν διαθέτουν τον φόβο που προκαλεί ο αντίπαλος εξτρεμιστής του άλλου άκρου.

Τελικά, ακόμα και μετά το τραγικό του τέλος, η ηχώ του τρίτου πόλου του αντιστασιακού κινήματος εξακολουθούσε

 να προκαλεί τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από εκείνα τα οποία προσδοκούσε να πετύχει.

 Η δολοφονία του συνταγματάρχη Ψαρρού ενίσχυσε τον αντικομουνισμό και όξυνε ακόμα περισσότερο την πόλωση

 μεταξύ του ΕΑΜ και των αντιπάλων του. Εδωσε έναν μάρτυρα στο αντιεαμικό στρατόπεδο, συμβάλλοντας έτσι στη

 συσπείρωσή του και την αποδυνάμωση των μετριοπαθών φωνών μέσα σε αυτό, ενώ έδωσε και ερείσματα

 νομιμοποίησης στον δωσιλογισμό. Επιπλέον, ήταν και ένα γεγονός που βάρυνε δραματικά στο συνέδριο

 του Λιβάνου, ένα κομβικό σημείο για την εξέλιξη της εμφύλιας σύγκρουσης, στο οποίο κατά πολλούς φυτεύτηκαν

 οι σπόροι του ματωμένου Δεκέμβρη.

* Ο κ. Αργύρης Μαμαρέλης είναι Research Fellow του London School of Economics.

Αναδημοσίευση από http://news.kathimerini.gr/