Η Φωκίδα, τόπος με πανάρχαιη ιστορία και παράδοση, οφείλει το όνομα της στον Φώκο,υιό του Ορτυνίονα,αρχηγού των Κορινθίων ο οποίος σύμφωνα με τη μυθολογία κατέλαβε την περιοχή της Φωκίδας. Στην αρxαιότητα,γεωγραφικά η Φωκιδα απλωνοταν ανατολικά μέχρι τη Λοκρίδα και την Αντίκυρα. Με την ίδρυση του Ανεξάρτητου Ελληνικού Κράτους προστέθηκε σ’ άυτη ο χώρος της Εσπερίας Λοκρίδας με σπουδαιότερες πόλεις την Άμφισσα, τη Μυωνία (σημερινή Αγ.Ευθυμία), το Χάλαιον, την Οιάνθη (Γαλαξείδι),τη Τολοφώνα και το Ευπάλιον.
ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ & ΑΡΧΑΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Η Πρώιμη κατοίκηση της τοποθετείται την Νεολιθική εποχή όπως μας μαρτυρούν ευρήματα τα οποία έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Στο σπήλαιο της πλαγιάς του Παρνασσού μάλιστα, στο επονομαζόμενο "Κωρύκειο Αντρο" τελούνταν για πρώτη φορά τελετές προς τιμήν της αρχέγονης Θεάς Γαίας η οποία λατρευόταν με την ονομασία Πυθώ. Σύμφωνα με αρχαίους μύθους ο Δίας μετά τη νίκη του επί των Τιτάνων άφησε ελεύθερους δύο αετούς τον έναν εξ’ Ανατολής και τον άλλον εκ Δύσεως ορίζοντας ως "γας ομφαλό" το σημείο στο οποίο συναντήθηκαν. Στη συνέχεια με σκοπό να οριοθετήσει το κέντρο του κόσμου λέγεται πως έριξε ένα γιγαντιαίο λίθο πάνω στο σημείο, δημιουργώντας έτσι το "Κωρύκειο Άντρο". Το σπήλαιο αυτό βρισκόταν πάνω στην αρχαία πόλη Κρίσσα, θέση του σημερινού Χρισσού. Η θεά Πυθώ έδινε τις προφητείες της στο σπήλαιο αυτό, το οποίο φρουρούσε ο υιός της Πύθωνας. Ο μύθος συμπληρώνει πως ο Απόλλωνας σε πολύ μικρή ηλικία θανάτωσε τον Πύθωνα κι έφυγε από τους Δελφούς μέχρις ότου εξαγνισθεί. Όταν επέστρεψε ίδρυσε το δικό του ιερό αναλαμβάνοντας την προστασία του. Για τον λόγο αυτό, ονομάστηκε Πύθιος και η ιέρεια του Μαντείου Πυθία.
Οι ιστορικοί έχουν αποδώσει διάφορες ερμηνείες στην ονομασία του ιερού. Μια πρωτη ερμηνεία επισημαίνει την συγγενή ετυμολογία των Δελφών με την λέξη δελφίνι- μορφή την οποία λέγεται πως είχε υιοθετήσει ο Απόλλων κατά την επιστροφή του. Απο άλλους ερευνητές υποστηρίζεται πως οι δελφοί προέρχονται απο την αρχαία λέξη "δελφύς" που σημαίνει μήτρα. Όποια κι αν είναι η ερμηνεία, δεν υπάρχει αμφιβολία πως το μαντείο των Δελφών και η σεβαστή ιέρεια του Απόλλωνα "Πυθία" προικισμένη να προβλέπει τα μελλούμενα, φιλοξενούσαν πλήθος αξιωματούχων από τα πέρατα του τότε γνωστου κόσμου για την λήψη ενος θεικού χρησμού, οδηγού των πράξεων τους. Ο χρησμός του Απόλλωνα- ιερός λύχνος με φλόγα την σοφία και την αρμονία, φώτιζε το «έρεβος» των ικετών που προσέπεφταν στο ιερό καθιστώντας τους κοινωνούς του δελφικού δέους και της έκστασης. Γρήγορα καθώς η προστασία και λειτουργία του ιερού κατέστη πρωτίστης σημασίας υποχρέωση των περιοχών οι οποίες γειτνίαζαν με αυτό, ελήφθη η απόφαση της δημιουργίας Αμφικτιονίας,ένωσης δηλαδή πόλεων η οποία θα συνεδρίαζε και θα λάμβανε αποφάσεις σχετικές των θεμάτων του ιερού. Αξίζει να σημειωθεί πως η αμφικτιονία των Δελφών ήταν η πιο φημισμένη αμφικτιονία εντός του Ελλαδικού χώρου. Χάρη αυτή θεσμοθετήθηκαν και για αιώνες επιβίωσαν οι εορταστικές αναπαραστάσεις της νίκης του Θεού Απόλλωνα επί του Πύθωνα, τα επονομαζόμενα Σεπτήρια, Δελφίνια,Θαργήλια και Πύθια. Τα Πύθια μάλιστα περιελάμβαναν πανελλήνιους αγώνες ισότιμους των Ολυμπιακών οι οποίοι διεξάγονταν στον πυθικό ιππόδρομο του Κρισσαίου Πεδίου-σημερινό Χρισσό.
Άτενίζοντας το Δελφικό τοπίο,το ένδοξο παρελθόν αναβιώνει στα μάτια μας μπροστά. Οι Δελφοί αποτέλεσαν όντως «Γας Ομφαλό»,κεντρο του κοσμου. Για αιώνες δέσποζε σ’αυτό τον χώρο ένα ισχυρό πνευματικό και θρησκευτικό κέντρο, σύμβολο ενότητας ολόκληρης της επικράτειας του αρχαίου Ελληνικού Κόσμου.«Οι Δελφοί όπου άλλοτε εσυναθροίζοντο οι αμφικτιονίες [...] αντιπροσωπεύουνε για όλη την πολιτισμένη ανθρωπότητα τον πιο υψηλό δεσμό της Σωφροσύνης και του αρχαίου πόθου προς το Αγαθό και την Αρμονία...» ανέφερε χαρακτηριστικά ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Αγγ. Σικελιανός στις αρχές του 20ου αιώνα. Χάρη σε αυτή τη παγκόσμια και διαχρονική ακτινοβολία του, το μαντείο των Δελφών καθίσταται μνημείο πολιτισμικής, κληρονομιάς μια οικουμενική παρακαταθήκη για την οποία ο Ελληνισμός και ιδιαιτέρως οι Φωκιδείς διακατέχονται απο υψηλό αίσθημα υπερηφάνιας.
Οσον αφορά στους πρώτους κατοίκους της Φωκίδας, μελέτες καταδεικνύουν τους Πελασγούς και τους Αιολείς. Την ιστορική πορεία της Φωκίδας έμελλε ωστόσο να χαράξει ανεξίτηλα το 1100 π.χ.η Κάθοδος των Δωριέων, των απογόνων της γενιάς του Ημίθεου Ηρακλή,οι οποίοι μετακινήθηκαν από τον Βορρά προς τον Νότο. Το περιεχόμενο δεκάδων μύθων επιχειρεί να δικαιολογήσει την Κάθοδο τους. Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στην Στερεά Ελλάδα και συγκεκριμένα σε επαρχία της Φωκίδας η οποία από τις αρχές 12ου π.Χ αιώνα έως και σήμερα διατηρεί την ονομασία Δωρίδα. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, ένα μέρος των Δωριέων διαπέρασε και στην Πελοπόννησο όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Όσον αφορά στην ζωή και στις καθημερινές τους ενασχολήσεις, σύμφωνα με γλωσσολόγους, αυτές δηλώνονται από την ίδια την ονομασία τους.Η κατάληξη -ευς (Δωριεύς) στα μυκηναϊκά χρόνια μαρτυρεί επαγγελματία και η ρίζα δωρ-παρουσιάζει συγγένεια με το δόρυ ή δούρυ. Οι λέξεις αυτές ανευρίσκονται σε πινακίδες της εποχής ενώ πρωτοσυνατήθηκαν στα Έπη του Ομήρου τον 8ο αιώνα π.Χ. (δούρειος ίππος). Όπως είναι προφανές το δόρυ ταυτίζεται με το ξύλο επομένως η ιστορική κοινότητα πιθανολογεί πως πρόκειται περί ξυλοκόπων. Να τονισθεί οτι κατά την μυκηναϊκή περίοδο διενεργείτο οργανωμένο εμπόριο με την Ανατολή και την Αίγυπτο στο οποίο εξαγόταν συχνά ξυλεία. Άλλωστε η άποψη αυτή δικαιολογεί και τις τραχιές γεωμορφολογικά περιοχές με τις απότομες κλιτείς τις οποίες συνήθιζαν να επιλέγουν ως τόπο κατοικίας τους οι Δωριείς, μια εκ των οποίων ήταν και η Δωρίδα.Λεπτομερέστερα, το έτος 1100 π.Χ.και η Κάθοδος των Ηρακλειδών, αποτέλεσε τομή στην κοινωνία της εποχής καθώς μια μεγάλη αλλαγή -εξέλιξη άνθισε σε πρόσφορο έδαφος.Οι κατερχόμενοι ή''κατιόντες''όπως ο Ηρόδοτος σοφά τους ονόμασε κυριάρχησαν γρήγορα στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου την πλέον χαρακτηριστική περίοδο της πτώσης του μυκηναϊκού κόσμου. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές αποτέλεσαν μάλιστα το τελικό ισχυρό χτύπημα στην ήδη καταρρακωμένη μυκηναϊκή εξουσία.
Διαβαίνοντας το κατώφλι των Ιστορικών χρόνων, οι Δωριείς εγκαινίασαν την νέα εποχή κατά την οποία καταργήθηκε η βασιλεία του ''άνακτα" και τέθηκαν οι βάσεις για την διαμόρφωση των πολιτευμάτων της Αρχαίας Ελλάδας. Σε αντίθεση με όσους ταυτίζουν αποκλειστικά τους Δωριείς με φύλο πολεμικό το οποίο μετακινήθηκε με σκοπό να καταλάβει περιοχές, ή σύμφωνα με την μυθολογία να επανεγκατασταθεί σε αυτές που παλαιότερα του ανήκαν, η ιστορική κοινότητα κάνοντας αξιοσημείωτη παρατήρηση υποστηρίζει πως οι πιέσεις που οι Δωριείς άσκησαν σε συνδυασμό με άλλους κοινωνικους-οικονομικούς παράγοντες συνέβαλλαν στην πραγματοποίηση των δύο υπερπόντιων μετακινήσεων των ελληνικών φύλων προς την Ανατολή. Αναφερόμαστε στους δύο μεγάλους Αποικισμούς στη Μ. Ασία και στην ίδρυση πολυάριθμων ελληνικών πόλεων στις οποίες άνθισε και διαδόθηκε ο ελληνισμός για αιώνες.Χωρίς αμφιβολία, οι Δωριείς διαδραμάτισαν ρόλο αξιόλογο στην ιστορική πορεία της Αρχαίας Ελλάδος. Ιδιαιτέρως περήφανη των ριζών της είναι η Δωρίδα η οποία αιώνες τιμά με την ονομασία της τους Ηρακλείδες και συνάμα βαθιά συγκινημένη της παρακαταθήκης την οποία κληρονομεί ,του φημισμένου παγκοσμίως «Δωρικού ιδεώδους». Το ιδεώδες αυτό, θεμέλιο της κοσμοθεωρίας των Δωριέων προτάσσει τις αρχές της λιτότητας,απλότητας,αυστηρότητας και συνέπειας τόσο στο πλαίσιο της κοινωνικής τους ζωής, όσο και στην τέχνη, τον πολιτισμό και την λατρεία τους. H περιφερειακή ενότητα της Φωκίδας, με σεβασμό στο ένδοξο παρελθόν της, «βαπτίζει» τους δύο δήμους της Δ.Δελφών και Δ.Δωρίδας αντίστοιχα.
Η παρουσία της Φωκίδας στον χρόνο δεν σταματάει ωστόσο εδώ. Οι Φωκείς σύμφωνα με τον πατέρα της ιστοριογραφίας Ηρόδοτο, συμμετείχαν στην υπεράσπιση της Ελλάδας κατά την διάρκεια των Περσικών πολέμων και συγκεκριμένα στη μάχη των Θερμοπυλών το 480 π.Χ. Σύμφωνα με εντολές του στρατηγού Λεωνίδα χίλιοι Φωκείς ανέλαβαν σε στρατηγικό σημείο -πέρασμα την προστασία φρουρίου από την επέλαση του περσικού στρατού. Μετά την ήττα στις Θερμοπύλες,οι Πέρσες εισέβαλαν στη Φωκίδα και κατέστρεψαν πολλές Φωκικές πόλεις όπως Δρυμαία, Έρωχο, Τεθρώνιο, Αμφίκλεια, Ελάτεια, Πεδιείς,Τριταία,Υάμπολη,Άβες,Νέων και Παραποτάμιους. Για την προσφορά τους στους Περσικούς πολέμους, η Αθήνα σύμφωνα με τις πηγές του Ηροδότου, τους παραχώρησε τον έλεγχο του Μαντείου των Δελφών το έτος 457 π.Χ. Περίπου 180 χρόνια αργότερα, το 279 π.Χ. η Αρχαία Καλλίπολις, στη θέση του σημερινού οικισμού Καλλίου του Λιδωρικίου έρχεται αντιμέτωπη με τον οργανωμένο στρατό των Γαλατών οι οποίοι οργανώνουν επέμβαση στην Ελλάδα με σκοπό την άμεση και ολοκληρωτική κατάληψη της. Η Αρχαία Καλλίπολη,στρατηγικής θέσης περιοχή, μοναδική δίοδος απο την θεσσαλία και την κοιλάδα του Σπερχειού προς την Αιτωλία και την Ναυπακτο,σύμφωνα με τις πηγές του μεγάλου ιστοριογράφου Παυσανία καταστράφηκε ολοσχερώς απο τους Γαλάτες οι οποίοι δεν δίστασαν να διαπραξουν και θηριωδίες σε βάρος των κατοίκων της. Η Καλλίπολις η οποία βρισκόταν στη θέση του κάστρου του Βελούχοβου συμμετείχε από τον 4ο π.Χ αιώνα στην Αιτωλική συμπολιτεία . Τειχίστηκε και αποτελεσε το πολιτικό, οικονομικό και θρησκευτικό κεντρο των γύρω αγροτικών οικισμών. Μετα την γαλατική επιδρομή η Αρχαία Καλλίπολις ανοικοδομήθηκε ξανα. Απο τα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα έως και τον 9ο μ.Χ καμία πηγή δεν αναφέρεται στο Κάλλιο. Τότε είναι που το Λιδωρίκι ορίζεται ως διοικητικό κέντρο της Δωρίδας και φιλοξενεί την έδρα του επισκόπου.Τον 14ο και 15ο αιώνα γίνεται μια μικρή αναφορά στο κάστρο του Λιδωρικίου το οποίο σύμφωνα με τους ιστορικούς ταυτίζεται με τα μεσσαιωνικά ερείπια της αρχαίας ακρόπολης του Καλλίου.
ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Κατα την διάρκεια της βυζαντινών χρόνων, πενιχρές είναι οι σχετικές με την Φωκίδα μαρτυρίες και πηγές. Το Λιδωρίκι ,στο οποίο αναφερθήκαμε και παραπάνω,αντιστάθηκε σθεναρά στις σλάβικες Φραγκικες, Καταλανικες και Βενετσιάνικες επιδρομές. Λίγες πληροφορίες αντλούμε επίσης για το χωριό Χρισσό στο οποίο κατα τα τέλη του 12ου αιώνα λειτούργησε σχολείο στο οποίο έλαβε τα πρώτα γράμματα ο λόγιος Λέων Μακρός, μετέπειτα επίσκοπος Βελλάς της Ηπείρου. Αξίζει να αναφέρουμε πως στα πρώτα χρόνια της περιοδου βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού οι επαρχίες του βυζαντινού κράτους γνώριζαν πρωτοφανή ακμή. Η άνοδος αυτή οφειλόταν στην διπλωματική πολιτική του σώφρονα πατέρα του, Ιωάννη Κομνηνού. Ο Μανουήλ επιθυμούσε να διατηρήσει μια παρόμοια πολιτική τακτική.Ωστόσο στα χρόνια του, οι Σελτζούκοι κατέλαβαν την σπουδαιότερη πόλη της Συρίας Έδεσσα κίνηση η οποία μεγιστοποίησε στα μάτια των βυζαντινών τον τουρκικό κίνδυνο. Παράλληλα την ίδια περίοδο ο Λουδοβίκος Ζ,βασιλιάς της Γαλλίας αποφάσισε να ηγηθεί μιας σταυροφορίας στην Ανατολή. Την κίνηση αυτή μιμήθηκε και ο βασιλιάς της Γερμανίας Κορραδός Γ’. Το έτος 1147 οι Σταυροφόροι περνούν απο τις βυζαντινές κτήσεις και ο Μανουήλ βιάστηκε να τους διαπεραιώσει στην Μ. Ασία για να απαλλαγεί απο αυτούς καθότι οι σχέσεις τους ήταν ιδιαιτέρως διαταραγμένες. Η Σταυροφορία αυτή λόγω κακού προγραμματισμού Γερμανών και Γάλλων κατέληξε σε αποτυχία.Τοτε είναι που ο Βασιλιάς των Νορμανδών Ρογήρος ο Γ΄εσπευσε να επωφεληθεί της αποτυχίας των σταυροφόρων στην Ανατολή και να επιτεθεί ελευθερος κατα του Βυζαντινού κράτους. Σε συννενόηση με τον Δούκα της Βαυαρίας Ερρίκο τον Λέοντα, εχθρό του Κορράδου Γ΄ ο οποίος καθηλωσε τους Γερμανούς, ο Ρογήρος επιτέθηκε εναντίον της Κορίνθου, των Θηβών και της Φωκίδας απο την οποία λέγεται πως άρπαξε τους όλους τους θησαυρούς των Δελφών και αιχμαλώτισε πολλές γυναίκες τις περιοχής.
Ιδιαίτερα πλούσια ιστορία παρουσιάζει η μικρή ναυτική πόλη του Γαλαξίδιου.Βασική πηγή των πληροφοριών που κατέχουμε, αντλείται απο το «Χρονικό του Γαλαξειδίου» το οποίο συνετάχθη το 1703 μ.Χ. απο άγνωστο ιερομόναχο, ανευρέθη στη Βασιλική μονή του Σωτήρος και δημοσιευθηκε απο τον Κωνσταντίνο Σάθα, Γαλαξειδιώτη μεσσαιωνοδίφη στα μέσα του 190υ αιώνα. Σύμφωνα με το Χρονικό, το Γαλαξίδι πρωτοεμφανίσθηκε τον 8ο αιώνα και μέχρι τον 10ο κατάφερε να αναπτύξει την ναυτιλία του. Στα χρόνια του Ρωμανού έζησε τον εφιάλτη της λεηλασίας και του ολέθρου καθώς καταλήφθηκε δύο φορές απο τους Βουλγάρους.Ωστόσο η λεηλασία του 1147 ήταν καθοριστική για οριστική εγκαταλειψη του απο τους κατοίκους του. Αργότερα τον 12ο αιώνα, το Γαλαξίδι υπαχθη στην ενότητα του Δεσποτάτου της Ηπειρου. Εκείνη την περίοδο κατα την οποία το Δεσποτάτο της Ηπείρου,το Δεσποτάτο του Μυστρά και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας επιδίωκαν την ανακατάληψη της βυζαντινής αυτοκρατορίας απο τους σταυροφόρους και την εξασφάλιση του βυζαντινού θρόνου, οικογένειες ευγενών απο την Κωνσταντινούπολη εφθασαν στο Γαλαξίδι όπου εγκαστάθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν. Αξίζει να αναφέρουμε πως με την σύμπραξη των ευγενών και του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Γ΄την περίοδο αυτή το Γαλαξίδι ανέπτυξε τον τομέα της ναυτιλίας και και του εμπορίου με άλλες βυζαντινές περιοχές. Το 1446 λίγα χρόνια πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης το Γαλαξίδι όπως και τα Σάλωνα -σημερινή Άμφισσα καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς Τούρκους.
Ενα απο τα σημαντικότερα θρησκευτικά κέντρα της Ρούμελης αποτελεί η Ιερά Μονή Βαρνάκοβας,αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου.Η Μονή ανεγέρθη, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή υπεράνω της πύλης της στα χρόνια του Αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ’ Δούκα (1077) στα τέλη της μεσοβυζαντινής περιόδου. Ιδρυτής της ήταν ο Όσιος Αρσένιος ο Βαρνακοβίτης, μοναχός, με καταγωγή απο τις Καρυές Δωρίδας. Στα χρόνια του Αλεξίου Α’ιδρυτή της δυναστείας των Κομνηνών, ολοκληρώθηκαν οι εργασίες κατασκευής του συγκροτήματος του ναού ενώ το 1148 στα πρώτα χρόνια βασιλείας του Μανουήλ Κομνηνού ιδρύθηκε και δεύτερος ναός. Η φροντίδα και η αγάπη των Αυτοκρατόρων για την ιερά μονή της Βαρνάκοβας εκδηλώθηκε όχι μόνο απο την μεγαλοπρέπεια με την οποία περιέβαλαν τον ναό και τις αφιερώσεις που του χάρισαν αλλα και απο το γεγονός οτι αποτέλεσε τον τόπο ενταφιασμού τους.Στον ναό της Παναγίας ετάφη ο Αλέξιος Α’ ο Κομνηνός, ο Εμμανουήλ Πορφυρογέννητος ενώ σωζώμενη πέτρινη λάρνακα φέρει την επιγραφή «Σεβαστοκράτωρ Αννα και Κωνσταντίνος Κομνηνοί». Στα χρόνια της πτώσης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας η μονή πυρπολήθηκε. Το 1520 με ηγούμενο τον Όσιο Δαυίδ λειτουργησε ξανά και μάλιστα απο τις αρχές του 16ου αιώνα έως και τις αρχές του 18ου ανέλαβε θέση σχολαρχείου. Παρόλη τη λεηλασία που υπέστη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δεν έπαψε να αποτελεί ορμητήριο Κλεφτών και των Αρματωλών της Ρούμελης.Λίγο μετά την έξοδο του Μεσολογγίου, πηγές μαρτυρούν πως πολιορκήθηκε απο τις δυνάμεις του Κιουταχή και τελικά ανατινάχθηκε. Περι τα 1831 η βασιλική της Παναγίας της Βαρνάκοβας ανοικοδομήθηκε ξανά με προσωπική δαπάνη του κυβερνήτου,Ιωάννη Καποδίστρια ο οποίος αποτελεί τον δεύτερο κτήτορα της.Με την ίδρυση του νεου Ελληνικού κράτους η μονή επαναλειτούργησε χωρίς ωστόσο να κατέχει την ίδια έκταση και περιουσία. Οσον αφορά στην αρχιτεκτονική του,ο ναός ο οποίος χρονολογείται περί τα 1148,είτε ανεγέρθη εκ βάθρων, είτε αποτέλεσε επέκταση του προυπαρχοντος ναού (1077) και ανήκει στον τύπο της Τρίκλιτης Βασιλικής με τρούλο. Η σημερινή βασιλική, όπως κατασκευάστηκε περί τα 1831, είναι τρίκλιτη κεραμοσκεπής,απο λαξευτούς λίθους. Στα δεξιά της εισόδου της παρατηρείται δίβολο κωδωνοστάσιο, χαρακτηριστικό της επτανησιακής αρχιτεκτονικής.
Σύμφωνα με τις μελέτες του Αρχαιολόγου Ορλάνδου, η τοιχογραφία της Παναγίας της Οδηγήτριας (τεχνοτροπικός τύπος Παναγίας αριστεροκρατούσας) η οποία σώζεται σήμερα στον ναό, χρονολογείται στα μέσα της υστεροβυζαντινής περίοδου. Το δάπεδο της αποτελείται απο μαρμαροθετήματα του 11ου αιώνα και ο κυρίως χώρος του ναού απο τοιχογραφίες του 19ου. Χαρακτηριστικό της διακόσμησης της βασιλικής της μονής Βαρνάκοβας αποτελεί η ποικιλία των τεχνοτροπικών της τάσεων γεγονός που δικαιολογείται τόσο απο τον αριθμό των επισκευών όσο και των επανεγέρσεων στα θεμέλια της, τις οποίες και επιδέχθηκε. Χωρίς αμφιβολία η διαχρονική ακτινοβολία και δράση της μονής Βαρνάκοβας, δικαιώνει την φήμη της περί ανεκτίμητου θησαυρού και δικαιολογεί τον σεβάσμιο τίτλο της ως η Αγία Λαύρα της Ρούμελης.
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821
Καθοριστικής σημασίας θεωρείται η συμβολή και η προσφορά της Φωκίδας στον αγώνα της εθνικής απελευθέρωσης του 1821. Αγωνιστές καταγόμενοι απο τα χώματα της, σήκωσαν το λάβαρο της επανάστασης και θυσιάστηκαν για την πολυπόθητη ελευθερία. Δεν θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε την ιστορική διήγηση των γεγονότων χωρίς την αναφορά μας στον Επίσκοπο των Σαλώνων, Ησαία τον κληρικό ο οποίος συμμετείχε στην Φιλική εταιρεία, πέταξε τα άμφια αγωνιζόμενος για την ελευθερία και έπεσε ηρωικά μαχόμενος γι αυτή. Η ελληνική επανάσταση κυρήχθηκε στη Ρούμελη στις 24 Μαρτίου 1821 και ο Ησαίας ευλογησε τα όπλα των Ανδρών του αγωνιστή Πανουργιά στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία.Η Φωκίδα, υπο τις εντολές των οπλαρχηγών της οργανώθηκε άμεσα απο την αυγή της επανάστασης καθώς η γεωγραφική θέση που κατείχε αποτελούσε στρατηγικής σημασίας πέρασμα. Αναμεσα σε Ηπειρο και Πελοπόννησο, εμποδίζε την διάβαση του εχθρού χάρη στα στενά της Γραβιάς και της Δαυλίδας και των ορών Παρνασσού, Γκιώνας και Βαρδουσίων. Την επομένη της κηρυξης της, η επανάσταση ξεκίνησε στην Λιβαδειά .Στις 27 Μαρτίου τα Σάλωνα βρέθηκαν σε κατάσταση πολιορκίας απο τα παλικαρια. Στις 10 Απριλίου ανήμερα της Κυριακής του Πάσχα έληξε η πολιορκία του κάστρου των Σαλώνων και οι Τούρκοι παραδόθηκαν στη δύναμη του Πανουργιά. Στην μάχη της Αλαμάνας στις 23 Απριλίου 1821 ο Ησαίας πολέμησε κρατώντας τον σταυρό εναντιον των στρατευμάτων του Ομέρ Βρυώνη όπου και επεσε ηρωικά.
Στην μάχη της Αλαμάνας επίσης πληγώθηκε,ο μεγαλος ήρωας του 1821 Αθανάσιος Διάκος ο οποίος την επομένη καταδικάστηκε σε μαρτυρικό θάνατο απο τον Ομέρ Βρυώνη. Στην πρόταση του Βρυώνη να του παραχωρησει θέση αξιωματικού του τούρκικου στρατού ο Αθ. Διάκος αρνήθηκε ηρωικά «Εγω Γραικός γεννήθηκα,Γραικός θενα πεθάνω». Η θυσία του αυτή ενίσχυσε το φρόνημα των αγωνιζόμενων. Η συμβολή του Αθανασίου Διάκου στον αγώνα για την Επανάσταση και ο μαρτυρικός του θάνατος για την ελευθερία συγκινεί όλους τους Ελληνες. Σήμερα, μνημείο τιμά τον μεγαλο ήρωα του 1821 κοντα στην γέφυρα της Αλαμάνας όπου έδωσε την τέλευταία μάχη του και οι προτομές του στέκουν αγέρωχες στην πλατεία της Αρτοτίνας και της Μουσουνίτσας. Προς τιμήν του ήρωα της επανάστασης Αθανασίου Διάκου έχουν θεσπισθεί και τελούνται κάθε χρόνο στον Αθανάσιο Διακο και στην Αρτοτίνα «τα Διάκεια».
Ιστορική νικηφόρα μάχη εναντιον του Ομερ Βρυώνη στο Χάνι της Γραβιάς, έδωσε και ο οπλαρχηγός Οδυσσέας Ανδρούτσος με 120 άνδρες στις 8 Μαιου 1821. Σε αντίθεση με τα έξι παλικάρια του Ανδρούτσου που έπεσαν ηρωικά στη μάχη, τα θύματα των Τουρκων ήταν πολυάριθμα. Η ήττα του Βρυώνη στο Χάνι της Γραβιάς τον συγκλόνισε έντονα και τον ανάγκασε να οπισθοχώρησει στην Ευβοια.Απο τότε το Χανι της Γραβιάς θεωρείται σταθμός στην Απελευθέρωση των Ελλήνων. Αξιόλογη ήταν και η συμβολή του πολεμιστή Γκούρα Ιωάννη, γεννημένου στην Γκουρίστα της Παρνασσίδας, ο οποίος διακρίθηκε για την στρατηγική του ικανότητα.Στην πολιορκία των Σαλώνων στρατολόγησε 700 άνδρες ενώ συμμετείχε και στην νικηφόρα μάχη στο Χάνι της Γραβιάς. Στις 17 Μαΐου 1821,μετά την απελευθέρωση των Σαλώνων, ο τούρκικος στρατός κινήθηκε απειλητικά προς τα Σάλωνα με σκοπό να καταπνίξει την επανάσταση. Στην θέση Αρβανιτοράχη, κοντά στο χωριό Ντρέμισσα, σημερινός Πανουργιάς, με αρχηγό τον Ιωάννη Γκούρα δόθηκε μια νικηφόρα μάχη.Η επιτυχής έκβαση της μάχης αυτής γέμισε αισιοδοξία και ανύψωσε το ηθικό των αγωνιστών για την ελευθερία. Στη μνήμη των Πεσόντων στη μάχη της Ντρέμισσας μάλιστα, η τρίτη Κυριακή του Μαΐου κάθε έτους, αποτελεί θεσμοθετημένη Εορτή.
Ο ήρωας του 1821 με καταγωγή απο τον Αβορίτι της Δωρίδας, αγωνιστής για την ελευθερία και την δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους,ο Μακρυγιάννης διακρίθηκε στους απελευθερωτικούς αγώνες της Ελλάδας. Το 1820 μυήθηκε στην Φιλική εταιρεία και πήρε μέρος σε πολλές μάχες. Αυτοδίδακτος, με τον ερχομό του Καποδίστρια, διορίσθηκε Γενικός αρχηγός Σπάρτης και το 1829 γραφει τα απομνημονευματα του. «Είμαστε εις το εμείς και όχι εις το εγώ» Με τη φράση του αυτή καθολικοποιεί την επιτυχία της απελευθέρωσης της Ελλάδας και την καθιστά έργο συλλογικό και όχι ατομικό, αποπέμποντας τα παράσιτα του εγωισμου και της φιλαρχίας. Ενα οικουμενικό μήνυμα γνήσιας συνεργασίας και ειρήνευσης προβάλλεται μέσα απο τα λόγια του πολεμιστή του 21’ο οποίος κατάφερε να μαθει γράμματα σε προχωρημένη ηλικία.
Απο την αναφορά μας δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τον πολεμιστή Σκαλτσοδήμο απο την Αρτοτίνα Δωρίδος ο οποίος διακρίθηκε για τις νίκες του εναντίον του Δράμαλη στην μάχη της Υπάτης 1822 και στη μάχη στο Χάνι του σκορδά 30/6/1826. Ηρωικά πολέμησε για την ελευθερία και ο οπλαρχηγός Βασίλειος Μαστραπάς με καταγωγή απο το Διακόπι Δωρίδος. Στις 14 Ιουλίου του 1824 δόθηκε μια ακόμη ιστορική μάχη, στην Άμπλιανη. Στην μάχη αυτή,η οποία κατέληξε νικηφόρος για τους αγωνιστές της επανάστασης,αναχαιτίσθηκε ο τούρκικος στρατός και διωκόμενος οριστικά απο τη Δυτική Ελλάδα. Οι τοπικοί σύλλογοι της Φωκίδας και οι θεσμικοί της φορείς τιμούν τους ήρωες της επανάστασης του 1821 και διοργανώνουν ετήσιες εορτές στις οποίες αποδίδουν την ευγνωμοσύνη τους για την αγαθό της Ελευθερίας και τα ιδεώδη της αυτοθυσίας και του ηρωισμού των αγώνων τους τα οποία με περίσσεια αξιοπρέπεια κληρονόμησαν στις επόμενες γενιές.
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΓΕΡΜΑΝΟΪΤΑΛΙΚΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ
Εξίσου σημαντική είναι η προσφορά της Φωκίδας στην αντίσταση κατα των συνασπισμένων Γερμανοιταλικών δυνάμεων.Στην πλατεία κάθε χωριού της Φωκίδας υψώνεται ηρώο προς τιμήν των αγωνιζομένων εναντίον των κατακτητών στο οποίο αποδίδεται στέφανος την 28η Οκτωβρίου, ημέρα εθνικής επετείου του Ιστορικού ΟΧΙ. Η Φωκίδα αριθμεί πολλά θύματα και καταστροφές κατα την διαρκεια της Γερμανοιταλικής κατοχής.Στις 29 Αυγούστου του 1944 το Λιδωρίκι και τα υπόλοιπα χωριά της Δωρίδας,τα οποία θα αναφέρουμε παρακάτω επλήγησαν απο την πύρινη λαίλαπα των Γερμανών. Ωστόσο,η Δωρίδα μετρά ανθρώπινα θύματα και μεγάλες καταστροφές ήδη από τα δύο προηγούμενα έτη. Πληροφορίες και στοιχεία τα οποία συγκεντρώθηκαν απο το βιβλίο του Επίτιμου Αεροπαγίτου Αθανασίου Μανέτα «Η Αμυγδαλιά στις φλόγες» μαρτυρούν πως το πρωινό η ώρα 8της 20ης Δεκεμβρίου του 1942 το χωριό Αμυγδαλιά εκκενώθηκε και πυρπολήθηκε από τους Ιταλούς κατακτητές. Οι στιγμές που έζησαν οι κάτοικοι οι οποίοι κατάφεραν να βρουν καταφύγιο σε καποιο ορεινό σημείο εκτος του χωριού,ήταν δραματικές καθώς παρατηρούσαν ανήμποροι τις περιουσίες τους να καταστρέφονται. Λίγους μήνες αργότερα στις 20 Δεκεμβρίου 1942, ημέρα Κυριακή οι Ιταλοί δίχως ίχνος οίκτου εισέβαλαν στην Τολοφώνα την οποία και πυρπόλησαν.
Οσο περνούσε η ώρα,το έργο της καταστροφής τους γινόταν και πιο φοβερό. Τα περισσότερα σπίτια τυλίχθηκαν στις φλόγες αμέσως και κάηκαν ολοσχερώς καθότι διέθεταν μεγάλες ποσότητες λαδιού και σιτηρών τα οποία παράγονταν στην περιοχή. Τα χωριά Αιγίτιο ή Στρούζα και η Βραΐλα πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς στις 23/ιουλίου 1943. Στο Αιγίτιο μάλιστα οι κατεστραμμένες οικείες υπολογίζονται περίπου στις εκατό. Oι κάτοικοι των χωριών αυτών οδηγήθηκαν πεζοί ως την Αθήνα,όντας όμηροι για έναν περίπου χρόνο. Μετά από έρευνες, υπολογίζονται 180 όμηροι από την Βραΐλα και εκατόν είκοσι ένας από τη Στρούζα. Στις 5 Αυγούστου του 1944 στις Καρούτες ξέσπασε μεγάλη σύγκρουση μεταξύ των Ελληνικών και των Γερμανικών δυνάμεων η οποία επέφερε την ήττα των κατακτητών. Οι Καρούτες μάλιστα πυρπολήθηκαν τέσσερις φορές από τις Γερμανοιταλικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του πολέμου με αποτέλεσμα την ολοσχερή καταστροφή τους. Την ίδια ακριβώς περίοδο, οι κάτοικοι του χωριού Σκαλούλα έζησαν δραματικές στιγμές καθώς το χωριό τους τυλίχθηκε στις φλόγες και καταστράφηκε από τους Γερμανούς. Σημειωτέον πως η Σκαλούλα είχε πυρποληθεί ξανά στις 14 Σεπτεμβρίου του προηγούμενου έτους,από τις Γερμανικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν κυκλώσει το χωριό. Κατά τη διάρκεια μεσημβρινών ωρών της 29ης Αυγούστου του 1944 οι Γερμανοί προχώρησαν απειλητικά προς το Λιδωρίκι το οποίο και πυρπόλησαν.Συγκεκριμένα 460 κτίρια καταστράφηκαν ολοσχερώς.Οι περισσότεροι κάτοικοι,για να διασωθούν,κατέφυγαν στα γύρω ορεινά χωριά. Επτά ανήμποροι ηλικιωμένοι παρέμειναν στο Λιδωρίκι, ελπίζοντας σ’ένα ίχνος ανθρωπιάς.
Ωστόσο το μένος των Γερμανών κατακτητών ήταν ανυπέρβλητο. Η επομένη ημέρα, κατά την οποία διετάχθη η απόσυρση των Γερμανικών στρατευμάτων από την περιοχή,έφερε στο φως εκτός από τα εκατοντάδες ερείπια και τους καπνούς των κτιρίων τα οποία εξακολουθούσαν να φλέγονται,το τραγικό θέαμα του αποτρόπαιου εγκλήματος των κατακτητών κατά των επτά ανήμπορων αμάχων ηλικιωμένων. Λίγους μήνες πριν την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων απο την ελλάδα τα χωριά της Δωρίδας έζησαν την ολοκληρωτική καταστροφή. Η επαρχία της Παρνασσίδας η οποία σήμερα μετονομάστηκε σε Δήμος Δελφών υπέφερε απο τις αλλεπάλληλες επιθέσεις των εισβολέων. Η Αγία Ευθυμία, βομβαρδίστηκε στις 25 Απριλίου 1941 με αποτέλεσμα ο Ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου στο κέντρο του χωριού να υποστει πολλές ζημιές. Η αντίσταση των κατοίκων εξόργιζε τους ιταλούς κατακτητές οι οποίοι έκαψαν το χωριό στις 9 Απριλίου 1943 ενώ τον Αύγουστο του 1944 κάηκε και πάλι, αυτή τη φορά από τους Γερμανούς.Η καταστροφή του χωριού ήταν ολοσχερής καθώς τριακόσιες εξηντα πέντε οικείες καηκαν. Οσοι κατοικοι επέζησαν προσπάθησαν να βρουν σωτηρία στις πλαγιές της Γκιώνας. Με αισθητά μειωμένο πληθυσμό το χωριό ανοικοδομήθηκε ξανά μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων απο την Ελλάδα.
Στις 10 Απριλίου του 1943 οι γερμανοιταλικές δυνάμεις έκαψαν την Βουνιχώρα και εκτέλεσαν τους κατοίκους της. Ένα ακόμη μαρτυρικό χωριό ο Επτάλοφος ή Αγόριανη όπως ονομάζεται,τον Οκτώβριο του 1943 κάηκε απο τους Γερμανούς. Από τα 184 σπίτια που είχε τότε το χωριό κάηκαν τα 146 ενώ εκτελέστηκαν συνολικά 17 άμαχοι. Το χωριό Καλοσκοπή έζησε κι αυτό την πύρινη λαίλαπα των γερμανών καθώς το Πάσχα του 1944 πυρπολύθηκε δυο φορές μάλιστα. Τέλος να αναφέρουμε και το χωριό Προσήλιο ή Σεγδίτσα το οποίο καταστράφηκε ολοκληρωτικά απο τους κατακτητές στις 26 Οκτωβρίου 1942. Η διάβαση του ολέθρου των γερμανικό-ιταλικών δυνάμεων στα μαρτυρικά αυτά χωριά άφησε σημάδια τόσο στην περιοχή όσο και στους κατοίκους της καθώς δεν είναι λίγοι συμπατριώτες μας εν ζωή οι οποίοι έχουν χάσει γονείς, συγγενείς και περιουσίες στην διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης και των θηριωδιών των κατακτητών.
ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ
Παρα τις δυσκολίες όμως και τις κακουχίες με τις οποίες ήρθαν αντιμέτωποι, οι Φωκιδείς, με αξιοπρέπεια και απλότητα ως γνήσιοι Δωριείς στάθηκαν στα πόδια τους και υπερήφανοι πορεύτηκαν στο μέλλον σεβόμενοι την παράδοση και την κληρονομιά τους. Ανάμεσα στους επιβλητικούς ορεινούς όγκους της Γκιώνας και των Βαρδουσίων σε εναν «Αλπικό παράδεισο» κατασκευάστηκε ενα μεγαλο έργο ύδρευσης της Ελλάδας, η τεχνητή λίμνη του Μόρνου. Τα έργα της κατασκευής του φράγματος διήρκησαν από το 1972 έως το έτος 1979 και η λίμνη χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1981. Η λίμνη του Μόρνου συγκεντρώνει νερό απο τον ποταμό Μόρνο, τους παραποτάμους του και τον ποταμό Ευηνο. Για την κατασκευή της εκκενώθηκε το χωριό Κάλλιο, η Αρχαία Καλλίπολις, και μεταφέρθηκε παραπάνω. Οταν μάλιστα η σταθμη της λίμνης πέφτει κυρίως τους θερινούς μήνες αποκαλύπτονται τα ερείπια του παλαιού οικισμού. Η τεχνητή λίμνη του Μόρνου, η οποία καλύπτει τις ανάγκες ύδρευσης της Αττικής αποτελεί την ένατη μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη της Ελλάδας και ένα απο τα μεγαλύτερα υδραγωγία της Ευρώπης με συνολικό μήκος 188 χιλιόμετρα.
Στην εποχή της αλλοτρίωσης του ανθρώπου, της απομάκρυνσης του από την ίδια του τη φύση, η Φωκίδα θέλγει με την μαγευτική ομορφιά του παρθένου τόπου της και την φιλόξενη αγκαλιά των απλών κατοίκων της. Στην καρδιά αυτού του μοναδικά επιβλητικού, τραχύ και γεμάτου βλάστηση τοπίου ο επισκέπτης δύναται να αισθανθεί και πάλι «φυσικός άνθρωπος» και να γίνει ενα με το μπλε του ουρανού και το πράσινο της φύσης.
Kοιτίδα πολιτισμού της αρχαιότητας, περήφανη για την Δωρική της καταγωγή,τιμημένη απο τους ήρωες της,
η Φωκίδα ζει, αναπνέει, πορεύεται στους αιώνες
χάρη στο αποτύπωμα του μελανιού της πένας όλων μας στο «Χρονικό» του σφυγμού της.
Άλλωστε «Ουδέν αρ’ ην Φίλτερον άλλο Πατρίς»
Τίποτα πιο αγαπητό στον άνθρωπο από την ίδια του την πατρίδα.
Θεόγνις,Ποιητής 6ου π.Χ. αιώνα.
.JPG)
.JPG)
